Ο "ΕΦΕΔΡΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ" ΤΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ

Karl Marx

Προοδευτική παραγωγή ενός σχετικού υπερπληθυσμού ή βιομηχανικού εφεδρικού στρατού

Κεφάλαιο (1867), τομ. 1, κεφ. 23, τμ. 3

Μτφρ. Π. Μαυρομάτης, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή

Η συσσώρευση του κεφαλαίου, που αρχικά εμφανίστηκε σαν ποσοτική του διεύρυνση, συντελείται, όπως είδαμε, μέσα σε διαρκή ποιοτική αλλαγή της σύνθεσής του, σε αδιάκοπη αύξηση του σταθερού του συστατικού σε βάρος του μεταβλητού.

Ο ειδικά κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, η αντίστοιχή του ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης της εργασίας,η αλλαγή στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου που προκαλεί δε συμβαδίζουν μόνο με την πρόοδο της συσσώρευσης ή με την αύξηση του κοινωνικού πλούτου. Προχωρούν ασύγκριτα πιο γρήγορα, γιατί η απλή συσσώρευση ή η απόλυτη επέκταση του συνολικού κεφαλαίου συνοδεύεται από τη συγκεντροποίηση των ατομικών του στοιχείων, ενώ η τεχνική ανατροπή του πρόσθετου κεφαλαίου συνοδεύεται από την τεχνική ανατροπή του αρχικού κεφαλαίου. Έτσι με την πρόοδο της συσσώρευσης αλλάζει η σχέση του σταθερού προς το μεταβλητό μέρος του κεφαλαίου, αν αρχικά ήταν 1: 1,  γίνεται σε συνέχεια 2: 1, 3: 1, 4: 1, 5: 1, 7:1, κλπ, έτσι που, με την αύξηση του κεφαλαίου, μετατρέπεται σε εργατική δύναμη προοδευτικά αντί το 1/2 της συνολικής του αξίας μόνο το 1/3, 1/4, 1/5, 1/6 κλπ., ενώ αντίθετα μετατρέπονται σε μέσα παραγωγής τα 2/3, 3/4, 4/5, 5/6, κλπ. Επειδή λοπόν η ζήτηση εργασίας δεν καθορίζεται από το μέγεθος του συνολικού κεφαλαίου, μα από το μέγεθος του μεταβλητού συστατικού του μέρους, η ζήτηση εργασίας πέφτει προοδευτικά όταν αυξάνει το συνολικό κεφάλαιο, αντί ν' αυξάνει στην ίδια αναλογία με την αύξησή του, όπως είχαμε υποθέσει προηγούμενα. Πέφτει σχετικά με το μέγεθος του συνολικού κεφαλαίου και πέφτει με επιταχυνόμενη πρόοδο όταν αυξάνει το μέγεθος αυτό. Με την αύξηση του συνολικού κεφαλαίου αυξάνει βέβαια και το μεταβλητό του συστατικό, ή η εργατική δύναμη που ενώνεται μ' αυτό, αυξάνει όμως σε διαρκώς φθίνουσα αναλογία. Γίνονται πιο σύντομες οι ανάπαυλες, όπου η συσσώρευση δρα σαν απλή διεύρυνση της παραγωγής πάνω σε δοσμένη τεχνική βάση. Δεν απαιτείται μόνο μια επιταχυμένη κατά αυξανόμενη πρόοδο συσσώρευση του συνολικού κεφαλαίου, για ν' απορροφηθεί ένας πρόσθετος αριθμός εργατών δοσμένου μεγέθους, ή ακόμα και για ν' απασχολείται ο αριθμός των εργατών που ήδη εργάονται, παρά τη διαρκή μεταμόρφωση του παλιού κεφαλαίου. Αυτή η ίδια αυξανόμενη συσσώρευση και συγκεντροποίηση ξαναμετατρέπεται με τη σειρά της σε πηγή νέων αλλαγών της σύνθεσης του κεφαλαίου ή σε εκ νέου επιταχυμένη μείωση του μεταβλητού συστατικού του μέρους σε σύγκριση με το σταθερό. Αυτή η σχετική μείωση του μεταβλητού συστατικού μέρους του κεφαλαίου, που επιταχύνεται με την αύξηση του συνολικού κεφαλαίου και με μάλιστα με ρυθμό πιο γοργό από τη δική του αύξηση, εμφανίζεται εξάλλου αντίστροφα σαν διαρκώς πιο γρήγορη απόλυτη αύξηση του εργατικού πληθυσμού από την αύξηση του μεταβλητού κεφαλαίου ή των μέσων απασχόλησης του εργατικού πληθυσμού. Πιο σωστά, η κεφαλαιοκρατική συσσώρευση παράγει διαρκώς, και μάλιστα σε σχέση με την ένταση και την έκτασή της, ένα σχετικό, δηλ. για τις μέσες ανάγκες αξιοποίησης του κεφαλαίου, περίσσιο, επομένως περιττό ή πρόσθετο εργατικό πληθυσμό.

[...]

Επομένως ο εργατικός πληθυσμός, παράγοντας ο ίδιος τη συσσώρευση του κεφαλαίου, παράγει ταυτόχρονα σε αυξανόμενη έκταση τα μέσα που τον κάνουν σχετικά υπεράριθμο. Πρόκειται για ένα νόμο κίνησης του πληθυσμού, χαρακτηριστικό για τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, όπως πραγματικά κάθε ιδιαίτερος ιστορικός τρόπος παραγωγής έχει τους δικούς του ιδιαίτερους νόμους κίνησης του πληθυσμού που έχουν ιστορική ισχύ. Ένας αφηρημένος νόμος του πληθυσμού υπάρχει μόνο για τα φυτά και τα ζώα, κι αυτό εφόσον ο άνθρωπος δεν επεμβαίνει ιστορικά.

Αν όμως ο εργατικός υπερπληθυσμός είναι αναγκαίο προϊόν της συσσώρευσης ή της ανάπτυξης του πλούτου πάνω σε κεφαλαιοκρατική βάση, αντίστροφα, ο υπερπληθυσμός αυτός γίνεται με τη σειρά του μοχλός της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης, ή κι ακόμα όρος ύπαρξης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ο εργατικός αυτός υπερπληθυσμός αποτελεί ένα διαθέσιμο βιομηχανικό εφεδρικό στρατό, που ανήκει στο κεφάλαιο τόσο απόλυτα, σαν να τον είχε φτιάξει με δικά του έξοδα. Δημιουργεί για τις εναλασσόμενες ανάγκες αξιοποίησής του το πάντα έτοιμο εκμεταλλεύσιμο ανθρώπινο υλικό, ανεξάρτητα από τα όρια της πραγματικής αύξησης του πληθυσμού. Με τη συσσώρευση και την ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης της εργασίας, που τη συνοδεύει, μεγαλώνει η απότομη επεκτατική δύναμη του κεφαλαίου, όχι μόνο επειδή μεγαλώνουν η ελαστικότητα του λειτουργούντος κεφαλαίου και ο απόλυτος πλούτος, που το κεφάλαιο αποτελεί απλώς ένα ελαστικό μέρος του, όχι μόνο επειδή η πίστη ύστερα από κάθε ιδιαίτερο κίνητρο βάζει μονομιάς στη διάθεση της παραγωγής σαν πρόσθετο κεφάλαιο ένα εξαιρετικά μεγάλο μέρος αυτού του πλούτου. Μα και οι τεχνικοί όροι του ίδιου του προτσές παραγωγής, οι μηχανές, τα μέσα μεταφοράς κλπ. κάνουν δυνατή σε πλατύτατη κλίμακα την ταχύτατη μετατροπή υπερπροϊόντος σε πρόσθετα μέσα παραγωγής. Η μάζα του κοινωνικού πλούτου,που με την πρόοδο της συσσώρευσης ξεχειλίζει και μπορεί να μετατραπεί σε πρόσθετο κεφάλαιο, τείνει ξέφρενα προς τους παλιούς κλάδους παραγωγής, που η αγορά τους ευρύνεται μονομιάς, ή προς νέους κλάδους, που έχουν μόλις εγκαινιαστεί, όπως είναι οι σιδηρόδρομοι, κλπ., που η ανάγκη τους προκύπτει από την ανάπτυξη των παλιών. Σ' όλες αυτές τις περιπτώσεις πρέπει στ' αποφασιστικά σημεία να μπορούν να ρίχνουν ξαφνικά και χωρίς περιορισμό της παραγωγής σε άλλες σφαίρες μεγάλες μάζες ανθρώπων. Ο υπερπληθυσμός προσφέρει αυτές τις μάζες. Η χαρακτηριστική πορεία ζωής της σύγχρονης βιομηχανίας, που έχει τη μορφή ενός διακοπτόμενου από μικρότερες διακυμάνσεις δεκάχρονου κύκλου περιόδων μέσης ζωογόνησης, παραγωγής με μεγάλη ένταση, κρίσης και στασιμότητας, στηρίζεται στο διαρκή σχηματισμό του βιομηχανικού στρατού ή του υπερπληθυσμού, στη μεγαλύτερη ή μικρότερη απορρόφησή του και στο μεγαλύτερο ή μικρότερο ξανασχηματισμό του. Με τη σειρά τους οι εναλλαγές του βιομηχανικού κύκλου αυξάνουν το υπερπληθυσμό και γίνονται ένας από τους πιο δραστικούς παράγοντες αναπαραγωγής του.

Αυτή η ιδιόμορφη πορεία της σύγρονης βιομηχανίας, που δεν την συναντούμε σε καμιά προηγούμενη εποχή της ανθρωπότητας, δεν ήταν δυνατό να παρουσιαστεί ούτε και στην παιδική περίοδο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η σύνθεση του κεφαλαίου μεταβαλλόταν μόνο με πολύ αργό ρυθμό. Επομένως, στη συσσώρευσή του αντιστοιχούσε συνολικά μια αναλογική αύξηση της ζήτησης εργασίας.  [...] Η απότομη και σπασμωδική διαστολή της κλίμακας της παραγωγής είναι η προϋπόθεση της απότομής της συστολής· η δεύτερη με τη σειρά της προκαλεί την πρώτη, η πρώτη όμως είναι αδύνατη χωρίς διαθέσιμο ανθρώπινο υλικό, χωρίς αύξηση του πληθυσμού των εργατών, ανεξάτητη από την απόλυτη αύξηση του πληθυσμού. Η αύξηση αυτή δημιουργιέται από το απλό προτσές, που "ελευθερώνει" διαρκώς ένα μέρος των εργατών με μέθοδες που μειώνουν τον αριθμό των απασχολούμενων εργατών σε σχέση με την αυξανόμενη παραγωγή. Επομένως, η όλη μορφή κίνησης της σύγχρονης βιομηχανίας προκύπτει από τη διαρκή μετατροπή ενός μέρους του εργατικού πληθυσμού σε μη απασχολούμενα ή μισοαπασχολούμενα χέρια. 

Η επιπολαιότητα της πολιτικής οικονομίας φανερώνεται ανάμεσα στ' άλλα και στο ότι θεωρεί αίτιο των εναλασσόμενων περιόδων του βιομηχανικού κύκλου τη διαστολή και τη συστολή της πίστης, δηλαδή ένα απλό σύμπτωμά τους. Απαράλλαχτα όπως τα ουράνια σώματα επαναλαβαίνουν πάντα μια καθορισμένη κίνηση που τους έχει δοθεί, έτσι και η κοινωνική παραγωγή επαναλαβαίνει την κίνηση της εναλασσόμενης διαστολής και συστολής όταν πια ριχτεί στην κίνηση αυτή. Τ' αποτελέσματα γίνονται με τη σειρά τους αίτια και οι εναλασσόμενες φάσεις του όλου προτσές που αναπαράγει διαρκώς τους δικούς του όρους, αποχτούν τη μορφή της περιοδικότητας. Όταν έχει πια εδραιωθεί η μορφή αυτή της περιοδικότητας, ακόμα και η πολιτική οικονομία αντιλαμβάνεται σαν όρο ζωής της σύγχρονης βιομηχανίας τη δημιουργία ενός σχετικού περίσσιου πληθυσμού, δηλ. σχετικού σε σχέση με τη μέση ανάγκη αξιοποίησης του κεφαλαίου.

[...]

Ακόμα και ο Μάλθους θεωρεί αναγκαίο για τη σύγχρονη βιομηχανία τον υπερπληθυσμό, που με τη στενοκεφαλιά του τον αποδίδει στην απόλυτη αύξηση του εργατικού πληθυσμού και όχι στο γεγονός ότι ο εργατικός πληθυσμός γίνεται σχετικά υπεράριθμος. Ο Μάλθους λέει: "Συνετές συνήθειες σχετικά με το γάμο θα απόβαιναν επιζήμιες για μια χώρα που εξαρτιέται κυρίως από τη μανιφακτούρα και το εμπόριο, αν η εργατική της τάξη τις ασκούσε πέρα από ένα ορισμένο σημείο...Σύμφωνα με τη φύση του πληθυσμού μια αύξηση των εργατών, που προκαλείται από έκτακτη ζήτηση, δεν μπορεί να προσφερθεί στην αγορά αν δεν περάσουν 16 ως 18 χρόνια, ενώ η μετατροπή εισοδήματος σε κεφάλαιο με την αποταμίευση μπορεί να συντελεστεί πολύ πιο γρήγορα. Μια χώρα είναι πάντα εκτεθειμένη στον κίνδυνο το κοντύλι της εργασίας ν' αυξάνει γρηγορότερα από τον πληθυσμό." Και αφού η πολιτική οικονομία ανακήρυξε έτσι τη διαρκή δημιουργία ενός σχετικού εργατικού υπερπληθυσμού αναγκαίο όρο της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης, βάζει --παίρνοντας μάλιστα ανάλογη ύψη γεροντοκόρης-- στο στόμα του beau idéal [ιδανικού] του κεφαλαιοκράτη τα παρακάτω λόγια, που τ' απευθύνει στους "υπεράριθμους" που πετάχτηκαν στους πέντε δρόμους από το πρόσθετο κεφάλαιο που οι ίδιοι δημιούργησαν: "Εμείς οι εργοστασιάρχες κάνουμε για σας ό,τι περνάει από το χέρι μας, αυξάνοντας το κεφάλαιο απ' το οποίο πρέπει να ζήσετε· και σεις οφείλετε να κάνετε ό,τι περνάει από το δικό σας χέρι, προσαρμόζοντας τον αριθμό σας στα μέσα ύπαρξης."

Στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή δεν αρκεί καθόλου η ποσότητα της διαθέσιμης εργατικής δύναμης που προσφέρει η σχετική αύξηση του πληθυσμού. Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή για να κινείται ελεύθερα χρειάζεται έναν εφεδρικό βιομηχανικό στρατό ανεξάρτητο από τα φυσικά αυτά όρια.

Ως τώρα υποθέσαμε πως στην αύξηση ή τη μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου αντιστοιχεί επακριβώς η ίδια αύξηση ή μείωση του αριθμού των απασχολούμενων εργατών.

Ωστόσο, κι όταν μένει ίδιος ή ακόμα κι όταν πέφτει ο αριθμός των εργατών που εξουσιάζει το μεταβλητό κεφάλαιο, το κεφάλαιο αυτό αυξάνει, όταν ο ατομικός εργάτης παρέχει περισσότερη εργασία και επομένως αυξάνει ο μισθός του, παρά το γεγονός ότι η τιμή της εργασίας μένει αμετάβλητη ή και πέφτει ακόμα, πέφτει όμως με αργότερο ρυθμό απ' ό,τι αυξάνει η παρεχόμενη μάζα εργασίας. Στην περίπτωση αυτή η αύξηση του μεταβλητού κεφαλαίου γίνεται δείκτης περισσότερης εργασίας, όχι όμως και περισσότερων απασχολούμενων εργατών. Κάθε κεφαλαιοκράτης έχει απόλυτο συμφέρον να στίβει μιαν ορισμένη ποσότητα εργασίας από ένα μικρότερο παρά από ένα μεγαλύτερο αριθμό εργατών, και αν ακόμα ο μεγαλύτερος αυτός αριθμός στοιχείζει το ίδιο φτηνά ή ακόμα και φτηνότερα. Στη δεύτερη περίπτωση τα έξοδα σε σταθερό κεφάλαιο αυξάνουν στην ίδια αναλογία με τη μάζα της κινητοποιημένης εργασίας, στην πρώτη αυξάνουν πολύ πιο αργά. Όσο μεγαλύτερη είναι η κλίμακα της παραγωγής, τόσο πιο αποφασιστική σημασία αποχτάει αυτό το κίνητρο. Η βαρύτητά του αυξάνει ταυτόχρονα με τη συσσώρευση του κεφαλαίου.

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ :

Στο τέλος του 18ου - αρχές του 19ου αιώνα ο άγγλος οικονομολόγος παπάς Μάλθους διακήρυξε το "νόμο" που σύμφωνα μ' αυτόν η αύξηση του πληθυσμού γίνεται τάχατες με γεωμετρική πρόοδο, ενώ τα μέσα ύπαρξης αυξάνουν μόνο με αριθμητική πρόοδο. Σ' αυτή τη δυσαναλογία ανάμεσα στην αύξηση του πληθυσμού και των μέσων ύπαρξης βλέπει ο Μάλθους την αιτία για την πείνα, την αθλιότητα, την ανεργία και τ' άλλα δεινά τον εργαζομένων. 

Το βιβλίο του Μάλθους "Η πείρα για το νόμο του πληθυσμού" βγήκε το 1798, στο αποκορύφωμα της βιομηχανικής επανάστασης στην Αγγλία, όταν πραγματωνόταν το γρήγορο προτσές της καταστροφής των βιοτεχνών, αύξανε η αθλιότητα, η ανεργία, και στις φάμπρικες και στα εργοστάσια οι εργάτες υποβάλλονταν σε αχαλίνωτη εκμετάλλευση. Το βιβλίο του Μάλθους έστρεφε την αιχμή του ενάντια στη γαλλική επανάσταση του 1789-1794 και ταυτόχρονα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της αγγλικής αστικής τάξης. Δείχνοντας υποκριτικά, στα λόγια, συμπάθεια προς τους καταπιεζόμενους, στην πράξη ο Μάλθους δικαιολογούσε "θεωρητικά" την αυξανόμενη αθλιότητα και ανεργία στην Αγγλία. Ο Μάλθους προσπαθούσε να βγάλει την ευθύνη για την αθλιότητα και την ανεργία από τον καπιταλισμό και να τη φορτώσει στη φύση.

"Ο άνθρωπος -έγραφε ο Μάλθους- που παρουσιάζεται στον πιασμένο πια από τους άλλους ανθρώπους κόσμο, αν δε βρήκε από τους γονείς του μέσα ύπαρξης, που σ' αυτά δικαιούται να υπολογίζει, κι αν η κοινωνία δεν έχει ανάγκη από τη δουλειά του, δεν έχει κανένα δικαίωμα ν' απαιτεί για τον εαυτό του οποιαδήποτε διατροφή, γιατί είναι ολότελα περίσσιος σ' αυτόν τον κόσμο. Γι' αυτόν δεν υπάρχει σερβίτσιο στο μεγάλο φαγοπότι της φύσης. Η φύση τον προστάζει να φύγει, κι αν αυτός δεν μπορεί να καταφύγει στη συμπόνια κανενός απ' αυτούς που γλεντούν, παίρνει η φύση η ίδια τα μέτρα για να εκτελεστεί η διαταγή της" 

Ο Μάλθους κήρυσσε υποκριτικά στους εργαζομένους την "εγκράτεια" από το γάμο και την τεκνοποιία σαν το μοναδικό μέσο απαλλαγής από την αθλιότητα και την ανεργία.

Στο "Κεφάλαιο" ο Μαρξ έκανε συντριπτική κριτική στην αντιδραστική θεωρία του Μάλθους. "Ο μεγάλος θόρυβος που προκάλεσε ο λίβελλος αυτός -έγραφε ο Μαρξ για το βιβλίο του Μάλθους- εξηγιέται αποκλειστικά από κομματικά συμφέροντα... "Η αρχή του πληθυσμού", που δουλευότανε αργά στο 18ο αιώνα και που αργότερα, μέσα στις συνθήκες της μεγάλης κοινωνικής κρίσης, αναγγέλθηκε με φανφάρες και τυμπανοκρουσίες σαν απαράμιλλο αντιφάρμακο ενάντια στη θεωρία του Κοντορσέ και των άλλων, έγινε δεκτή με αγαλλίαση από την αγγλική ολιγαρχία, που είδε σ' αυτήν το μεγάλο ξεριζωτή όλων των τάσεων για την παραπέρα ανθρώπινη ανάπτυξη".

Ο Μαρξ απόδειξε ότι στον καπιταλισμό η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η τεχνική πρόοδος χρησιμοποιείται από την αστική τάξη ενάτνια στους εργάτες, ότι συνοδεύεται με το πέταγμα των εργατών έξω από την παραγωγή. Αυτό έχει σα συνέπεια να δημιουργηθεί ένας σχετικός υπερπληθυσμός, ένας τεράστιος εφεδρικός στρατός, ο στρατός των ανέργων. Οι οπαδοί του Μάλθους παρουσιάζουν αυτόν το σχετικό υπερπληθυσμό σαν απόλυτο υπερπληθυσμό, που είναι τάχατες φυσικό νόμος.

Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στο 19ο και 20ο αιώνα δείχνει ότι, παρά το λεγόμενο "νόμο" του Μάλθους, οι παραγωγικές δυνάμεις και ο κοινωνικός πλούτος αναπτύσσονται πιο γρήγορα από τον πληθυσμό. Τους καρπούς όμως της αναπτυσσόμενης παραγωγικής δύναμης της εργασίας τους ιδιοποιείται η αστική τάξη. Γι' αυτό οι αιτίες της αθλιότητας των μαζών, της ανεργίας, της πείνας, βρίσκονται στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα και όχι στους νόμους της φύσης.


σ.65-67 / Η θεωρία του ιστορικού υλισμού, Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ, ινστιτούτο φιλοσοφίας, Μετάφραση Γιάννη Δεστούνη, Εκδοτικός οίκος "Γνώσεις".

ΠΗΓΗ