Ένας λοιπόν από τους συνεργάτες του Ταρκόφσκι, νομίζω ο υπεύθυνος παραγωγής ή κάτι παρόμοιο, άστραφτε και βρόνταγε κάθε λίγο για την ανικανότητα του κράτους να καταλάβει την ιδιοφυία του και να τον βοηθήσει όσο έπρεπε να κάνει την ταινία. Αναφέρθηκε στο ότι ο Ταρκόφσκι είχε τόσο απογοητευτεί που έφτασε να εγκαταλείψει προσωρινά την ταινία λόγω της ανεπάρκειας της κρατικής συνδρομής σε φιλμ και υλικά απαραίτητα για το γύρισμά της. Έδωσε μάλιστα ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: ο Ταρκόφσκι ζήτησε, για μια σκηνή της ταινίας, 8-9 τανκ, τα οποία θα κινηματογραφούσε ως άχρηστα και εγκατελειμμένα σε μια σκηνή που δείχνει τη Ζώνη, και αυτά του παρασχέθηκαν στην πρώτη φάση, όταν όμως το σύνολο των γυρισμάτων κατέληξε στα σκουπίδια. Όταν η ταινία ξανάρχισε να γυρίζεται, δόθηκαν μόνο 3-4 τανκ, και ο συνεργάτης του Ταρκόφσκι ήταν ακόμα έξαλλος για την ανεπάρκεια του σοβιετικού κράτους απέναντι στον καλλιτέχνη.
Μπήκα σε σκέψεις: θαυμάζω πάρα πολύ ως καλλιτέχνη τον Ταρκόφσκι, και οι συνεργάτες του έμοιαζαν όλοι σοβαροί και αφοσιωμένοι στην τέχνη άνθρωποι. Αλλά εδώ υπήρχε μια νοοτροπία μάλλον ασύμβατη με τη συνειδητότητα που απαιτεί ο σοσιαλισμός. Η συμπεριφορά που είδα δεν ήταν "ιδεολογικά αντισοβιετική"· ήταν η οικεία συμπεριφορά και στάση του κακομαθημένου που θέλει ο κόσμος να περιστρέφεται γύρω απ' τον ίδιο, να ικανοποιείται ο ίδιος σε όλες του τις ανάγκες, και δεν ενδιαφέρεται στο παραμικρό για το ποιες συνέπειες μπορεί να έχει στους άλλους αυτό. Εν προκειμένω, ο συνεντευξιαζόμενος μιλούσε λες και η αποκλειστική μέριμνα της κυβέρνησης της τότε ΕΣΣΔ έπρεπε να είναι πώς θα γυρίσει το Στάλκερ ο Ταρκόφσκι· λες και τα τανκ είναι φυστίκια, να τα βγάλει απ' την τσέπη της όποτε τα χρειάζεται ο Ταρκόφσκι· λες και είναι αδύνατο να υπήρχαν άλλες ανάγκες που είχαν σημασία ή συγκριτική προτεραιότητα.
Σε κανένα απολύτως σημείο δεν διερωτήθηκε ο εν λόγω συνεργάτης του μεγάλου σκηνοθέτη αν ο Ταρκόφσκι θα μπορούσε να έχει γυρίσει αυτή την ταινία, ή το Σολάρις, στο Χόλιγουντ. Ποιος θα του έδινε χρήματα για να τη γυρίσει· πόση καλλιτεχνική ελευθερία θα είχε, όταν στο Χόλιγουντ είναι ρουτίνα να παρεμβαίνουν τα στούντιο στο σενάριο, να αναγκάζουν τον σκηνοθέτη να κόψει ακόμα και ώρες απ' την τελική ταινία, να αλλάξει σκηνές, χαρακτήρες, ηθοποιούς. Ούτε διερωτήθηκε για το ίσως σημαντικότερο: για το ποια κοινωνία άλλη απ' τη Σοβιετική θα μπορούσε να δημιουργήσει τον Ταρκόφσκι, ποια κοινωνία άλλη απ' τη Σοβιετική θα μπορούσε να γεννήσει καλλιτέχνες με τη δική του πνευματικότητα, το δικό του πάθος για τον κόσμο της υλικής φθαρτότητας, τη δική του θηλυκότητα και σεβασμό στη γυναίκα, τη δική του ικανότητα να αποτυπώσει μια αποπραγμοποιημένη, ανεξάρτητη από τις ανθρώπινες σκοπιμότητες φύση. Ούτε, βέβαια, ποια άλλη κοινωνία θα μπορούσε να τον εκπαιδεύσει και να τον καταρτίσει τεχνικά και αισθητικά όπως έκανε η Σοβιετική.
Στην ουσία, αυτό το οποίο είδα εγώ ήταν η ανικανότητα των συνεργατών του Ταρκόφσκι να συλλάβουν διαλεκτικά την αδιάλυτη ενότητα της δουλειάς του με το σοσιαλιστικό κράτος, και αυτό ανεξάρτητα από το γεγονός ότι καμία από τις ταινίες του δεν αφορά θεματικά το σοσιαλιστικό κράτος -- ανεξάρτητα ακόμα και από το πώς ένιωθε ατομικά ο Ταρκόφσκι για το σοσιαλιστικό κράτος. Ας μην κοροϊδευόμαστε. Στα βασικά του, το συνολικό σκεπτικό του συνεργάτη του σκηνοθέτη δεν διέφερε σε τίποτε απ' αυτό που θα είχε ένας συνάδελφός του στην καπιταλιστική Δύση -- ατομοκεντρισμός και πόζα αυτού που "δεν τον καταλαβαίνουν" οι άλλοι. Και αυτό "φυσικά", χωρίς να εντάσσεται σε κάποιου είδους συνειδητή και κραυγαλέα αντισοβιετική ή αντικομμουνιστική ρητορική εκ μέρους του.
Δεν θα μιλήσω εδώ για τις αιτίες αυτής της πολύ οικείας σε όσους από μας ζούμε στη Δύση αδυναμίας να σκεφτεί κανείς πραγματικά για τις υλικές προϋποθέσεις και για τα όρια μιας ελευθερίας ή μιας ικανότητας για δημιουργία. Είναι πολύπλοκες, μου λείπουν στοιχεία για τις διάφορες μορφές τους, διαφεύγουν της ικανότητάς μου να τις δω συνολικά.
Εδώ θα μιλήσω για κάτι διαφορετικό, το οποίο αφορά τις συνέπειες αυτής της ανικανότητας για το σοσιαλιστικό όραμα.
Είναι γνωστό ότι οι Μπολσεβίκοι είχαν πολύ μεγάλη πίστη στα παιδιά, στις μετεπαναστατικές γενιές, στις οποίες βέβαια ανήκουν και ο Ταρκόφσκι και οι συνεργάτες του. Πίστευαν ότι η γενιά που έκανε την επανάσταση ήταν αθεράπευτα "μολυσμένη" από το κακό του καπιταλισμού, ότι ήταν καταδικασμένη να κουβαλά προκαταλήψεις και εμμονές από την παλιά κοινωνία. Αλλά πίστευαν ότι καθώς προχωρούσε η σοσιαλιστική διαδικασία, κάθε γενιά θα ήταν όλο και πιο αυθόρμητα κοντά στο σοσιαλιστικό πνεύμα. Διαβάστε, όσοι μπορείτε, το "Τάφρος θεμελίων" (Kotlovan) του Αντρέι Πλατόνοφ, και θα δείτε πόσο συχνά οι Μπολσεβίκοι πρωταγωνιστές του αυτοκαταδικάζονται ως ανεπαρκείς για τον σοσιαλισμό και πόσο τεράστια ελπίδα επενδύουν στο παιδί του αφηγήματος, το οποίο, τραγικά, πεθαίνει στο τέλος. Ή δείτε τι παραδέχεται σχετικά ο καθόλου φιλοσοβιετικός James Von Geldem:
...αν οι Μπολσεβίκοι είχαν αμφιβολίες ή ξέγραψαν ακόμα τεράστιες ομάδες του πληθυσμού --τους μεγαλύτερους σε ηλικία, τις γυναίκες, τους χωρικούς-- ως μη ικανές να δουν το φως της σοσιαλιστικής λογικής, τα παιδιά αντιμετωπιζόταν πάντα ως εύπλαστα και ικανά να σωθούν. Δόθηκαν στους νέους εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές δυνατότητες που βελτίωσαν τη ζωή τους και διαμόρφωσαν τη σοσιαλιστική τους συνείδηση, και πολλοί απ' αυτούς ανταποκρίθηκαν με απόλυτη αφοσίωση στο κόμμα, το κράτος και τον ηγέτη. Γιατί θυμόντουσαν μια δεκαετία ειρήνης και χαράς, που αργότερα την έκανε συντρίμμια ένας ξένος κατακτητής. Το σύνθημα "ευχαριστούμε τον σύντροφο Στάλιν για την ευτυχισμένη παιδική μας ηλικία" δεν είχε καμία ειρωνία για παιδιά που φροντίζονταν, ένιωθαν πως η κοινωνία που τα φροντίζει πιστεύει σ' αυτά, και αποδεχόντουσαν τις δομές εξουσίας της.
Αλλά τα πράγματα, από ένα σημείο και μετά, δεν εξελίχθηκαν καθόλου όπως ήλπιζαν οι Μπολσεβίκοι. Αντίθετα, όσο υπήρχε ζωντανή η αίσθηση του ποια ήταν η εναλλακτική (ο Τσαρισμός, η φεουδαρχία, ο αναπτυσσσόμενος ακόμα στη Ρωσία βιομηχανικός καπιταλισμός, ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος, η δουλοπαροικία, ο φασισμός), η Σοβιετική κοινωνία έδειξε απίστευτη ικανότητα να υπομένει και να θυσιάζεται, να ελπίζει και να δημιουργεί, με αποκορύφωμα βέβαια τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τα αξεπέραστα πρώτα χρόνια της ανοικοδόμησης της χώρας. Όταν όμως άρχισε να ξεθωριάζει η ανάμνηση της παλιάς κοινωνίας, όταν βιολογικά εξαφανίστηκαν όσοι την έζησαν, άρχισε και η διαδικασία εκφυλισμού της ενσυνειδητότητας του σοσιαλιστικού εγχειρήματος που κορυφώθηκε στις απρόσμενες απογοητεύσεις του 1989-91, που με τίποτε δεν μπορούν να περιοριστούν στην "ηγεσία". Ενώ θα περίμενε κανείς ο σοσιαλισμός ως συνειδησιακή κατάκτηση να βαθαίνει με τον χρόνο, ρήχαινε διαρκώς. Και ότι συνέβη αυτό έχει τεράστια δυνητική σημασία: όλη η μαρξική-λενινιστική αντίληψη για το πέρασμα απ' τον σοσιαλισμό στον κομμουνισμό (και άρα και στο τέλος του κράτους, το τέλος της αναγκαιότητας της βίαιης καταστολής, κλπ) βασίζεται σε μια αισιόδοξη ανάγνωση του "βαθέματος" των σοσιαλιστικών σχέσεων με την πάροδο του χρόνου, που όμως διαψεύδεται παταγωδώς απ' τον σταδιακό τους εκφυλισμό καθώς υποχωρεί η απτή, συγκεκριμένη αντίληψη του τι είναι η "εναλλακτική", έναν εκφυλισμό τόσο στη βάση όσο και στο ιδεολογικό εποικοδόμημα της ΕΣΣΔ. Στην ΕΣΣΔ, "εξέλιξη του σοσιαλισμού" απ' τη σκοπιά των μαζών σήμαινε πέρασμα από την συγκεκριμένη αντίληψη της φρίκης του καπιταλισμού στην αφελή εξιδανίκευσή του. Αυτή, είτε μας αρέσει, είτε όχι, είναι η κραυγαλέα πραγματικότητα· η πραγματικότητα της διαφήμισης της Pizza Hut, όπου η Σοβιετική κυρία λέει, επαινώντας τον Γκορμπατσόφ, ότι χάρη σ' αυτόν, μπορούν επιτέλους οι Σοβιετικοί να τρώνε αυτό το χημικό κατασκεύασμα για αμερικανούς φτωχούς που δεν έχουν χρήματα να φάνε κάτι άλλο: 70 χρόνια σοσιαλισμού για μια ακόμα εκδοχή τραγικά αφελών ιθαγενών που εντυπωσιάζονται από καθρεφτάκια και χάντρες, απ' τα σκουπίδια του δυτικού "πολιτισμού"...
Ο εντοπισμός των αιτιών αυτής της καταθλιπτικής διάψευσης λοιπόν δεν είναι απλώς ένα ζήτημα βελτίωσης της ιστοριογραφικής γνώσης μας για την ΕΣΣΔ. Είναι, στην ουσία, καθήκον που υπαγορεύεται απ' το γεγονός ότι μια απόλυτα κρίσιμη διάσταση της μαρξιστικής-λενινιστικής θεωρίας δεν υλοποιήθηκε στην κατεξοχήν χώρα του σοσιαλισμού.
Προφανώς, έχω υπόψη μια σειρά απ' αυτές τις αιτίες. Αλλά προς το παρόν, είναι ίσως προτιμότερο να καταγράψω απλώς τη βαρύτητα για την ίδια τη μαρξιστική θεωρία των διαδικασιών που θα κορυφωνόντουσαν το 1989-91. Είναι σαφές, ή θα έπρεπε να είναι, πως είναι πάρα πολύ "βαρύ" πράγμα η διάψευση της θεμελιώδους ιδέας της προοδευτικής ανάπτυξης του σοσιαλισμού στις σχέσεις παραγωγής και στην υποκειμενική συνείδηση για να "τελειώνουμε" εύκολα μ' αυτή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου