Μερικές παρατηρήσεις και σκέψεις για την διαμόρφωση των αστικών θεσμών και δικαιωμάτων

Ο θάνατος του Μαρά

Η έννοια του «ελεύθερου ατόμου», η έννοια του «πολίτη», η έννοια του «κοινωνικού συμβολαίου», ο κοινοβουλευτισμός και τα αστικά κόμματα, η «ελευθερία του τύπου», η «ελευθερία της έκφρασης», είναι μερικές μόνο από τις θεωρητικές σταθερές που διέπουν λίγο πολύ τις «μοντέρνες κοινωνίες». Η ανάδυση αυτού του συνόλου των ιδεών ήρθε σε μεγάλο βαθμό με τον διαφωτισμό, που κατά κάποιο τρόπο αποτέλεσε το πνεύμα της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης, η οποία με τη σειρά της διέδωσε τις ιδέες αυτές σε όλα τα μήκη και τα πλάτη.

Οι έννοιες αυτές στο σύνολο τους, αποτελούσαν ένα αίτημα το οποίο ταίριαζε στις επιδιώξεις της τότε ανερχόμενης αστικής τάξης απέναντι στα θεσμοθετημένα ιδιαίτερα κληρονομικά δικαιώματα της αριστοκρατίας, τα οποία έμπαιναν εμπόδιο στην απελευθέρωση της δυναμικής της και την απέκλειαν από κρατικούς και πολιτικούς θεσμούς. Το «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι», για παράδειγμα, επεδίωκε την κατάργηση των κληρονομικών προνομίων που απολάμβανε η αριστοκρατία σε σχέση με τις υπόλοιπες κατηγορίες ανθρώπων, μεταξύ αυτών και οι αστοί. Η αστική τάξη, ως ανερχόμενη τάξη εκείνη την εποχή(18^ος-19^ος αιώνας) –και μέσα από την αστική διανόηση- έγινε ο κύριος φορέας αυτού του συνόλου των ιδεών. Το γενικό αίτημα ήταν η απελευθέρωση των αστών από κανόνες και θεσμούς που εξέφραζαν μια τάξη πραγμάτων σε παρακμή. Παρότι σε παρακμή, και παρότι η φεουδαρχία μπορούσε να παραλληλιστεί με ένα δόντι που είχε σαπίσει, έτσι όπως ακριβώς και το δόντι, οι αριστοκράτες, αντιστέκονταν όσο μπορούσαν στο να πέσουν και προκαλούσαν τον μέγιστο δυνατό πόνο σε κάθε προσπάθεια ανατροπής των ιδιαίτερων προνομίων τους.

Η αστική τάξη, προκειμένου να επιβάλλει τη θέληση της στην αριστοκρατία και στη μοναρχία, κατάφερε να πείσει ότι τα δικά της ιδιαίτερα συμφέροντα αποτελούσαν το γενικό συμφέρον όλων των καταπιεσμένων τάξεων(ενα κάπως σχετικό άρθρο που είχα γράψει παλιότερα). Αυτό είχε σαν συνέπεια, δίπλα στους αστούς να αγωνιστούν και να επαναστατήσουν και άλλα κοινωνικά στρώματα[1], μεταξύ αυτών και η εξαθλιωμένες «λαϊκές μάζες» που για αιώνες υπέφεραν από την ασυδοσία των ευγενών. Η πορεία προς την επικράτηση είχε μεν τα μπρος πίσω της, αλλά με τον καιρό εξαφάνισε μια για πάντα τον παλαιό εκείνο κόσμο, με αποτέλεσμα στις μέρες μας να έχουν μείνει μοναχά μερικά ισχνά υπολείμματα του, σαν ξόανα, η σαν τις τελευταίες σπίθες μιας φλόγας που έχει από καιρό πάψει να τροφοδοτείται με νέο υλικό.

Με την οριστική επικράτηση της η αστική τάξη μετατράπηκε από προοδευτική σε συντηρητική. Στη θέση του παλιού κόσμου των ιδιαίτερων συμφερόντων που γκρέμισε, όρθωσε έναν νέο στερέωμα ιδιαίτερων συμφερόντων, των δικών της. Παράλληλα έθεσε ως κύρια επιδίωξη της να διατηρήσει αυτό το στερέωμα πάση θυσία, με ότι αυτό σήμαινε για τις υπόλοιπες καταπιεσμένες τάξεις και τις λαϊκές μάζες που τους είχαν πρωτύτερα βοηθήσει. Οι αστοί σχεδόν εξαφάνισαν τους θεσμούς εκείνους που έδιναν ιδιαίτερα δικαιώματα στην κληρονομική αριστοκρατία, και στη θέση αυτών των θεσμών ήρθαν τα αστικά συντάγματα. Στα οποία –αστικά συντάγματα- περιλαμβάνονταν και περιλαμβάνονται άρθρα με διακηρύξεις του τύπου:

• Όλοι γεννιούνται ίσοι
• Όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα
• Όλοι δικαιούνται ίσες ευκαιρίες

Στην πραγματικότητα και μόνο που υπάρχουν αυτά τα συντάγματα, αποτελούν απόδειξη ότι ακόμα και στην αστική κοινωνία οι ανισότητες εξακολουθούν να υπάρχουν. Διότι αν πραγματικά γεννιόνταν όλοι ίσοι, αν όλοι είχαν τα ίδια δικαιώματα, τότε δεν θα χρειάζονταν τα συντάγματα για να θέτουν αυτούς τους κανόνες. Ο γιός του βιομήχανου για παράδειγμα δεν γεννιέται ίσος με το γιό του αγρότη, και ούτε θα έχει τις ίδιες ευκαιρίες με αυτόν. Στην καλύτερη περίπτωση, όπως λέει και ο Μαρξ, η αστική ιδεολογία αξιώνει μια ιδέα περί ισότητας η οποία αφαιρεί από τα υποκείμενα το πραγματικό περιεχόμενο της ζωής τους(πλούσιος, φτωχός, μειονότητα, άνδρας – γυναίκα, κυρίαρχη ομάδα ) και υψώνει στη θέση του ένα αφηρημένο ξόανο, τον πολίτη. Σαν «πολίτες», δηλαδή σαν αφηρημένες θεωρητικές έννοιες, είμαστε όλοι ίσοι. Σαν άνθρωποι, δηλαδή σαν συγκεκριμένα υποκείμενα, όχι. Η έννοια του πολίτη είναι μια έννοια που αφαιρεί το πραγματικό κοινωνικό περιεχόμενο και υψώνει στη θέση του ένα σκιάχτρο το οποίο υποτίθεται εκπροσωπεί τον καθένα μας ξεχωριστά ως μέτρο πολιτικής ισότητας. Στην ουσία αποτελεί μια ισοπέδωση, μια παραίτηση από την επιδίωξη της άμβλυνσης των υπαρκτών διαφορών,  ένα είδος «ισότητας» που υπάρχει μόνο στα χαρτιά. Τα δικαιώματα του πολίτη είναι και αυτά εν πολλοίς αφηρημένα. Στο βαθμό που δεν είναι αφηρημένα, αντανακλούν τις επιδιώξεις της αστικής τάξης στην ιστορική πάλη της με την φεουδαρχία.

Το «Όλοι γεννιόμαστε ίσοι», για παράδειγμα εκφράζει το αίτημα να μην υπάρχουν ιδιαίτερα κληρονομικά δικαιώματα. Το «όλοι πρέπει να έχουν ίση αντιμετώπιση απέναντι στο νόμο» εκφράζει πάλι το αίτημα των αστών να μην τους αντιμετωπίζει άνισα η δικαιοσύνη σε σχέση με τους αριστοκράτες. Το «όλοι πρέπει να έχουν ίσες ευκαιρίες» εκφράζει την επιδίωξη της αστικής τάξης να μην αποκλείεται από τα ανώτερα κρατικά και πολιτικά αξιώματα προς όφελος της αριστοκρατίας. Με λίγα λόγια, η έννοια του πολίτη, είναι ιστορικά προσδιορισμένη και ανταποκρίνεται στα ιδιαίτερα συμφέροντα της αστικής τάξης στην πορεία της προς την επικράτηση. Η ίδια η έννοια του ατόμου εξέφραζε το πέρασμα από μια κοινωνία με «κοινοτική» δομή, σε μια νέα κοινωνία που οι κοινοτικοί δεσμοί υποβαθμίζονται και η «ανθρώπινη μονάδα» επιδιώκει να αποτελέσει την νέα μονάδα μέτρησης. Ο αστός επιχειρηματίας που έχει υποχρέωση να αυξήσει τον πλούτο του μέσω της επιχειρηματικότητας, ο «ελεύθερος» εργάτης που σαν μονάδα πωλεί την εργατική του δύναμη στην αγορά εργασίας, η μαζική αστικοποίηση, ο καταναλωτισμός, η συσπείρωση στην πυρηνική οικογένεια έναντι της διευρυμένης, δημιούργησαν μια νέα αντίληψη για την κοινωνία που έσπασε τους παραδοσιακούς δεσμούς. Οι άνθρωποι πλέον, άρχισαν όλο και λιγότερο να βρίσκονται μεταξύ τους ως μέλη μιας κοινότητας(προσωποποιημένες σχέσεις αγροτικής παραγωγής στην ύπαιθρο, συντεχνιακός τρόπος παραγωγής), και όλο και περισσότερο να συναντώνται ως καλοσυντονισμένες μονάδες επικεντρωμένες στην από- προσωποιπημένη καπιταλιστική διαδικασία της παραγωγής.

Και εδώ ξανά συναντάμε την έννοια του αφηρημένου ατόμου, του ατόμου της μανιφακτούρας, του εργοστασίου. Του ανθρώπου αριθμού, που καλείται να αφήσει την προσωπική του ζωή έξω από την πύλη του εργοστασίου και να χρησιμοποιήσει μόνο τις ικανότητες του εκείνες που αφορούν την παραγωγή. Πρέπει όμως να πάρουμε υπόψη μας και μια ποιοτική διαφορά ανάμεσα στους αστούς και στους μορφωμένους από την μια πλευρά, και στους εργάτες από την άλλη. Οι αστοί και οι μορφωμένοι, κατέχουν το «δικαίωμα» να επινοούν το άτομο τους ως διακριτή προσωπικότητα, οι απλοί εργάτες αντιμετωπίζονται στην βιομηχανική/αστική κοινωνία περισσότερο ως άτομα αριθμοί. Η οικονομικοί, οι κρατικοί, ακόμα και οι κοινωνικοί μηχανισμοί της άρχουσας τάξης τους αντιλαμβάνονται περισσότερο ως λογιστικές οντότητες και λιγότερο ως ολοκληρωμένα ανθρώπινα όντα. Στις περιοχές που ο κόσμος της υπαίθρου συνεχίζει να επιβιώνει, οι παλαιοί θεσμοί έχουν περισσότερη αντοχή, όμως στο βιομηχανικό κόσμο τις εξελίξεις τις οδηγεί η πόλη και όχι η ύπαιθρος.

Προκειμένου να μη γίνει το άρθρο πολύ μακροσκελές -και επειδή σώνεται και η μπαταρία του laptop- βάζω εδώ κάπου εδώ ένα προσωρινό στοπ. Το κείμενο θα συνεχιστεί και θα ολοκληρωθεί στο δεύτερο μέρος.

[1] Αξίζει να σημειωθεί ότι αρχικά στη Γαλλία επαναστάτησε εναντίον του μονάρχη και η ίδια η αριστοκρατία, προκειμένου να περιορίσει προς όφελος της τα προνόμια του.

Ο μεγάλος Ζαν Ζακ Ρουσσώ

Θα λέγαμε λοιπόν ότι οι αστικοί θεσμοί από τη γέννηση τους ευαγγελίστηκαν μια οικουμενικότητα. Ήταν «τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου», όχι του Γάλλου, όχι του Άγγλου, αλλά δυνητικά όλης της ανθρωπότητας(βέβαια κάποιοι «άγριοι» στις αποικίες ίσως και να εξαιρούνταν). Η οικουμενικότητα αυτή δεν μπορούσε να ξεφύγει από τις αρχές και την ηθική που αξίωνε, τις αρχές δηλαδή και την ηθική της αστικής τάξης, για αυτό και ως υπόδειγμα ανθρώπου αντιλαμβάνεται τον αστό και ότι τον πλαισιώνει. Ρισκάρω εδώ να πω, ότι οι αξίες αυτές ήταν στην πραγματικότητα απόλυτα συμβατές με την επιθυμία του κεφαλαίου για παγκόσμια εξάπλωση και κυριαρχία, εξού και η οικουμενικότητα.

Οι αστικές ελευθερίες, ως τέτοιες(και εδώ με πρόλαβε ο Κοσμόπουλος στα σχόλια), και οι αστικές διακηρύξεις περί ισότητας με τη σειρά τους, από τη στιγμή που η αστική τάξη κυριάρχησε της αριστοκρατίας, έχασαν το ουσιαστικό τους αρχικό αίτημα και απέκτησαν τυπική υπόσταση. Στην ουσιαστική τους μορφή διέλυσαν έναν ήδη διαμορφωμένο κόσμο με θεσμοθετημένη ανισότητα και ιδιαίτερα δικαιώματα, μόνο για να στήσουν –όπως είδαμε και παραπάνω- έναν καινούριο κόσμο με τις δικές του ανισότητες. Απέναντι σε αυτές τις ανισότητες οι αστικές διακηρύξεις παίρνουν τυπική μορφή, γίνονται άδειες λέξεις, δεν επιδιώκουν κάποιου είδους μεταβολή προς μια πιο δίκαιη διανομή του πλούτου. «Όλοι γεννιούνται ίσοι»… οκ αλλά για την υπαρκτή ανισότητα θα πούμε τίποτα; «Όλοι έχουν δικαίωμα στην εργασία»… οκ αλλά για τους ανέργους θα πούμε τίποτα; Απέναντι σε όλα αυτά οι αστικοί θεσμοί στέκουν απαθείς, και αυτό διότι ποτέ δεν φτιάχτηκαν για να καταπολεμήσουν την πραγματική ανισότητα. Οι αστικοί θεσμοί παίρνουν ουσιαστική μορφή, μοναχά εκεί που χρειάζεται αυτήν την πραγματική ανισότητα να την υπερασπιστούν. Μια τέτοια περίπτωση είναι η κατοχύρωση της ατομικής ιδιοκτησίας, τι κι αν το 10/100 του πλανήτη κατέχει το 90/100 του πλούτου, είναι ιδιοκτησία τους και πρέπει να προστατευθεί. Στην πραγματικότητα πρέπει και να αυξηθεί, αφού οι αστικοί θεσμοί σφυρίζουν αδιάφορα όσο η μεγάλη ιδιοκτησία απαλλοτριώνει με νόμιμο τρόπο(άρα και ηθικό) την μικρή, με αποτέλεσμα η ψαλίδα της ανισότητας να ανοίγει ακόμα περισσότερο(συγκεντροποίηση του κεφαλαίου).

Βεβαίως ακόμη και αυτοί οι ανεπαρκείς, οι μονομερείς, οι αλλήθωροι αστικοί θεσμοί, όταν το χρειαστεί το κεφάλαιο, χώνουν το κεφάλι στην άμμο και δεν το ενοχλούν. Πάρτε για παράδειγμα την εκμετάλλευση των αποικιών από τις μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις όλους τους προηγούμενους αιώνες, ή τις αμερικανοκίνητες δικτατορίες στην Λατινική Αμερική, τη δική μας χούντα, το ναζισμό και το φασισμό. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι αστικοί θεσμοί υποκλίθηκαν ταπεινά, ανοίγοντας δρόμο στους «ποιητές» για να περάσουν και να ασκήσουν την δικτατορία του κεφαλαίου χωρίς τις περιττές περισπάσεις και την ενοχλητική μουρμούρα των κοινοβουλίων, του συνδικαλισμού ή του τύπου. Και μιας και μιλήσαμε για φασισμό και ναζισμό, ας αναφερθούμε επιγραμματικά σε ένα φαινόμενο το οποίο παρατηρείται έντονα στις μέρες μας.

Ιστορικά ο φασισμός εμφανίστηκε ως μια ιδεολογία αντί-διαφωτιστική, με την έννοια ότι ήρθε ως μια άρνηση διακηρύξεων του τύπου ελευθερία-ισότητα-αδελφότητα. Αρνήθηκε τον κοινοβουλευτισμό, την ελευθερία του τύπου, τα δικαιώματα του ανθρώπου κ.α. Στην πραγματικότητα ο φασισμός ήταν η ιδεολογία που ήρθε και ταίριαξε –για μια σειρά από λόγους- στον καπιταλισμό που ετοιμάζονταν για ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Αυτός είναι και ο λόγος που όσο κόντρα και αν πήγε ο ναζισμός στις αρχές και τις διακηρύξεις της αστικής τάξης του 18^ουαιώνα, καθόλου δεν πείραξε, αντίθετα ευεργέτησε, την κυρίαρχη γερμανική και ιταλική αστική τάξη του 20^ου αιώνα.[1] Πώς να την πειράξει άλλωστε αφού την είχε ως εντολοδόχο.

Παρόλα αυτά, σε συνθήκες αστικής δημοκρατίας, οι φασίστες εκμεταλλεύονται τους αστικούς θεσμούς στο βαθμό που αυτοί οι θεσμοί τους ωφελούν. Ο Χίτλερ για παράδειγμα, πήρε το χρίσμα για την εξουσία με άκρως συμβατό προς τους αστικούς θεσμούς τρόπο, κατόπιν βέβαια, κατήργησε τους ίδιους αυτούς θεσμούς. Αντίστοιχα, στη χώρα μας, η ναζιστική οργάνωση «Χρυσή Αυγή», ιδεολογικοί απόγονοι του Χίτλερ και των ταγματασφαλιτών, εκμεταλλεύονται και αυτοί τους αστικούς θεσμούς προς όφελος τους, και οι αστικοί θεσμοί ούτε κιχ δε βγάζουν.

• «Είμαστε νόμιμα εκλεγμένο κόμμα», λένε.
• «Μη μας αφαιρείτε το δικαίωμα να αυτοπροσδιοριζόμαστε, δεν είμαστε ναζί είμαστε Έλληνες εθνικιστές», λένε. Τι και αν υπάρχουν χιλιάδες γιγαντοαφίσες του Χίτλερ, ναζιστικές σημαίες, τατουάζ με σβάστικες, «αρχαιοελληνικοί χαιρετισμοί», αναφορές σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, λατρεία της χούντας των συνταγματαρχών και του Μεταξά, μίσος για την εθνική αντίσταση. Είπαμε, είσαι ότι δηλώνεις.
• «Οι Έλληνες αντιμετωπίζουν την ανισότητα και τον ρατσισμό στη χώρα τους», λένε, και προσπαθούν να πετάξουν έξω παιδιά μεταναστών από τους παιδικούς σταθμούς, τους μετανάστες από τα νοσοκομεία, τραμπουκίζουν μικροπωλητές, δεν αφήνουν τα προσφυγόπουλα σε χλωρό κλαρί κ.α.
• Παράλληλα κάνουν συνεχώς μηνύσεις και προσφεύγουν στη δικαιοσύνη για κάθε ψύλλου πήδημα, την ίδια μάλιστα στιγμή που εγκληματούν με δολοφονίες, βιασμούς, δολοφονικούς ξυλοδαρμούς κ.α.

Είπαμε παραπάνω ότι οι αστικοί θεσμοί σιωπούν, αυτό δεν είναι εντελώς αληθές, μιας και πολλοί αστοί πολιτικοί – και όχι μόνο χρυσαυγίτες- συχνά χρησιμοποιούν τους θεσμούς αυτούς για να υπερασπιστούν την Χρυσή Αυγή. Το δικαίωμα τους να υπάρχουν στη βουλή, το δικαίωμα τους να χρησιμοποιούν αίθουσες των δημοτικών αρχών, το δικαίωμα τους στον τηλεοπτικό χρόνο κ.α. Σχετικό άρθρο είχα γράψει λίγο παλιότερα, θα το βρείτε εκεί. Γίνονται λοιπόν οι αστικοί θεσμοί όπλο στα χέρια αυτών που θέλουν να τους καταργήσουν για να φέρουν το μεσαίωνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δίκη του δήμαρχου της Πάτρας Κώστα Πελετίδη, ο οποίος –μετά από ομόφωνη απόφαση του δημοτικού συμβουλίου- αρνήθηκε να παραχωρήσει στους χρυσαυγίτες την αίθουσα του δήμου πατραίων και τώρα δικάζεται για αυτή του την πολιτική επιλογή. Αντίθετα, οι χρυσαυγίτες εγκληματούσαν για πολύ καιρό και η δικαιοσύνη έκανε τα στραβά μάτια, τουλάχιστον μέχρι να φτάσουμε στην περίπτωση Φύσσα. Ακόμα όμως και στη μετά-Φύσσα εποχή, πολλά από τα εγκλήματα των φασιστών δεν έχουν συμπεριληφθεί στην δικογραφία ενώ οι δίκες σέρνονται με την πρόφαση ότι δεν μπορεί να βρεθεί κατάλληλος χώρος. Στην απορία που μπορεί να έχει κάποιος «γιατί γίνονται όλα αυτά;», η απάντηση είναι ότι τόσο οι αστικοί θεσμοί όσο και ο φασισμός, υπάρχουν για να εγγυόνται την κυριαρχία της αστικής τάξης στα εύκολα και στα δύσκολα. Όσο αλληλοαναιρούμενοι και αν μοιάζουν με την πρώτη ματιά, αν συλλάβει κάποιος την πλήρη εικόνα θα συνειδητοποιήσει ότι είναι συμπληρωματικοί.

Ο Πελετίδης βαδίζει προς το δικαστήριο με το χαμόγελο στα χείλη, το δίκιο με το μέρος του,  και τον λαό της Πάτρας να τον ακουλουθεί.

Κάπου εδώ τελειώνει το δεύτερο και τελευταίο μέρος του άρθρου αναφορά στους αστικούς θεσμούς. Έχω υπόψη μου ότι σε καμία περίπτωση δεν εξάντλησα το ζήτημα. Ελπίζω σε έναν γόνιμο διάλογο στα σχόλια.

Λαγωνικάκης Φραγκίσκος(Poexania)απο το poexania.wordpress.com

[1] Φυσικά την πλήρωσαν πολλοί μικρομεσαίοι εβραίοι, και κάποιοι ίσως λίγο μεγαλύτεροι, θύματα των ενδοαστικών ανταγωνισμών. Αξίζει επ’ αυτού να διαβάσετε το άρθρο «Οι εβραίοι και η Ευρώπη» του Μαξ Χορκχάιμερ.