Οξύτατη ιδεολογική σύγκρουση Βλαδίμηρου με "Πετρόπουλους"

V.I. Lenin-Εισαγωγή στο βιβλίο του Μπουχάριν "Ο Ιμπεριαλισμός και η παγκόσμια οικονομία"

Β. Ι. ΛΕΝΙΝ, ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΜΠΡΟΣΟΥΡΑ ΤΟΥ Ν. ΜΠΟΥΧΑΡΙΝ «Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ Ο ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ» (1915)
Μεταγραφή: Μη Απολιθωμένος (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής μεσω του leninreloaded

Η σπουδαιότητα και η επικαιρότητα του θέματος, στο οποίο είναι αφιερωμένη η εργασία του Ν. Ι. Μπουχάριν, δε χρειάζεται ιδιαίτερες εξηγήσεις. Το ζήτημα του ιμπεριαλισμού δεν είναι απλώς ένα από τα πιο ουσιαστικά, μα, μπορούμε να πούμε, είναι το πιο ουσιαστικό ζήτημα του τομέα εκείνου της οικονομικής επιστήμης, που μελετάει την αλλαγή των μορφών του καπιταλισμού στη νεότατη εποχή. Είναι απόλυτα απαραίτητο για τον καθένα που ενδιαφέρεται όχι μόνο για την οικονομία, μα και για οποιαδήποτε σφαίρα της σύγχρονης κοινωνικής ζωής να γνωρίσει τα σχετικά στοιχεία που έχει συγκεντρώσει τόσο άφθονα ο συγγραφέας με βάση τα τελευταία υλικά. Είναι αυτονόητο πως ούτε καν λόγος μπορεί να γίνει για συγκεκριμένη ιστορική εκτίμηση του σημερινού πολέμου, αν στη βάση αυτής της εκτίμησης δεν μπει η ολοκληρωτική διασάφηση της ουσίας του ιμπεριαλισμού, τόσο από την οικονομική, όσο και από την πολιτική του πλευρά. Διαφορετικά δεν μπορούμε να μπούμε στο νόημα της οικονομικής και διπλωματικής ιστορίας των τελευταίων δεκαετιών, και χωρίς αυτό είναι γελοίο και να λέμε ότι διαμορφώσαμε σωστή γνώμη για τον πόλεμο.Από την άποψη του μαρξισμού, που στο ζήτημα αυτό εκφράζει εξαιρετικά ανάγλυφα τις απαιτήσεις της σύγχρονης επιστήμης γενικά, δεν μπορεί παρά να προκαλέσει μόνο μειδιάματα η «επιστημονική» σημασία τέτιων μεθόδων, που όταν λένε συγκεκριμένη ιστορική εκτίμηση του πολέμου εννοούν την απόσπαση από τα διπλωματικά «ντοκουμέντα» ή από τα πολιτικά γεγονότα της ημέρας κλπ. ξεχωριστών μικρογεγονότων, ευχάριστων ή βολικών για τις κυρίαρχες τάξεις μιας χώρας. Ο κ. Πλεχάνοφ, λογουχάρη, θα πρέπει να έχει ξεκόψει τελείως από το μαρξισμό, για ν’ αντικαθιστά την ανάλυση των βασικών ιδιοτήτων και τάσεων του ιμπεριαλισμού, σαν συστήματος των οικονομικών σχέσεων του νεότατου, πολύ αναπτυγμένου, ώριμου και υπερώριμου καπιταλισμού, με το ψάρεμα ενός-δυο τέτιων μικρογεγονότων που είναι ευχάριστα και στους Πουρισκέβιτς και στον Μιλιουκόφ μαζί. Παράλληλα η επιστημονική έννοια του ιμπεριαλισμού υποβιβάζεται στο επίπεδο κάποιας υβριστικής έκφρασης για τους άμεσους ανταγωνιστές, συναγωνιστές και αντίπαλους των μόλις προαναφερόμενων ιμπεριαλιστών, που στέκονται σε εντελώς ομοιογενές ταξικό έδαφος με τους ανταγωνιστές και αντιπάλους τους! Στην εποχή μας που ξεχνιούνται τα λόγια, μπερδεύονται οι αρχές, ανατρέπονται κοσμοθεωρίες και ποδοπατούνται οι αποφάσεις και οι πανηγυρικές υποσχέσεις, δεν πρέπει ν’ απορεί κανείς γι’ αυτό το πράγμα.

Η επιστημονική σημασία της εργασίας του Ν. Ι. Μπουχάριν βρίσκεται κυρίως στο ότι εξετάζει τα βασικά γεγονότα της παγκόσμιας οικονομίας, που αφορούν τον ιμπεριαλισμό, σαν σύνολο, σαν συγκεκριμένη βαθμίδα ανάπτυξης ενός πάρα πολύ αναπτυγμένου καπιταλισμού. Υπήρξε μια εποχή του σχετικά «ειρηνικού» καπιταλισμού, όταν νίκησε πέρα για πέρα τη φεουδαρχία στις προηγμένες χώρες της Ευρώπης και μπορούσε να αναπτύσσεται ―σχετικά― πιο ήρεμα και ομαλά, επεκτεινόμενος «ειρηνικά» σε τεράστιες περιοχές εδαφών, που δεν είχαν ακόμη καταληφθεί και χωρών που δεν είχαν ακόμη τραβηχτεί οριστικά στη δίνη του καπιταλισμού. Φυσικά, και σ’ αυτή την εποχή, που τοποθετείται πάνω-κάτω στα χρόνια 1871–1914, ο «ειρηνικός» καπιταλισμός δημιουργούσε όρους ζωής που και με τη στρατιωτική και με τη γενική ταξική έννοια απέχουν πολύ, πάρα πολύ από την πραγματική «ειρήνη». Για τα 9/10 του πληθυσμού των προηγμένων χωρών, για τις εκατοντάδες εκατομμύρια του πληθυσμού των αποικιών και των καθυστερημένων χωρών, η εποχή αυτή δεν ήταν «ειρήνη», αλλά καταπίεση, μαρτύρια, φρίκη, που ήταν ίσως τόσο πιο φρικιαστική, γιατί φαινόταν σαν «φρίκη δίχως τέλος». Η εποχή αυτή πέρασε ανεπίστρεπτα, την αντικατέστησε μια εποχή σχετικά πολύ ορμητική, αλματική, καταστροφική, γεμάτη συγκρούσεις, όπου χαρακτηριστικό για τη μάζα του πληθυσμού γίνεται όχι τόσο «η φρίκη δίχως τέλος», όσο το «φρικτό τέλος».

Είναι εξαιρετικά σπουδαίο να έχουμε εδώ υπόψη ότι η αλλαγή αυτή δεν έγινε διαφορετικά, παρά μόνο με την άμεση ανάπτυξη, επέκταση και συνέχιση των πιο βαθιών και θεμελιακών τάσεων του καπιταλισμού και της εμπορευματικής παραγωγής γενικά. Η αύξηση των ανταλλαγών και η αύξηση της μεγάλης παραγωγής ― αυτές είναι οι βασικές τάσεις που παρατηρούνται αιώνες συνέχεια σ’ όλον απολύτως τον κόσμο. Και σε ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των ανταλλαγών, σε ορισμένη βαθμίδα αύξησης της μεγάλης παραγωγής, και συγκεκριμένα στη βαθμίδα που επιτεύχθηκε περίπου στο μεταίχμιο του 19ου και του 20ού αιώνα, οι ανταλλαγές δημιούργησαν μια τέτια διεθνικοποίηση των οικονομικών σχέσεων και τέτια διεθνικοποίηση του κεφαλαίου, η μεγάλη παραγωγή έγινε τόσο μεγάλη, ώστε τον ελεύθερο συναγωνισμό άρχισε να τον αντικαθιστά το μονοπώλιο. Χαρακτηριστικές έγιναν πια όχι οι επιχειρήσεις που συναγωνίζονται «ελεύθερα» στο εσωτερικό των χωρών και στις σχέσεις ανάμεσα στις χώρες, αλλά οι μονοπωλιακές ενώσεις των επιχειρηματιών, τα τραστ. Χαρακτηριστικός «αφέντης» του κόσμου έγινε πια το χρηματιστικό κεφάλαιο, που είναι εξαιρετικά ευκίνητο και ευλύγιστο, εξαιρετικά περιπλεγμένο, στο εσωτερικό των χωρών και διεθνώς, εξαιρετικά απρόσωπο και αποσπασμένο από την άμεση παραγωγή, που πολύ εύκολα συγκεντρώνεται και έχει ήδη προχωρήσει πολύ στη συγκέντρωσή του, έτσι που κυριολεκτικά μερικές εκατοντάδες δισεκατομμυριούχοι και εκατομμυριούχοι κρατούν στα χέρια τους τις τύχες όλου του κόσμου.

Κρίνοντας αφηρημένα-θεωρητικά, μπορεί να φτάσει κανείς στο συμπέρασμα, στο οποίο έφτασε κιόλας ο Κάουτσκι ―με κάπως διαφορετικό τρόπο, αλλά κι αυτός ξεκόβοντας από το μαρξισμό― και συγκεκριμένα: ότι δεν απέχει πια τόσο πολύ και η παγκόσμια συνένωση αυτών των μεγιστάνων του κεφαλαίου σ’ ένα μοναδικό παγκόσμιο τραστ, που θα αντικαταστήσει τον ανταγωνισμό και την πάλη των κρατικά χωρισμένων χρηματιστικών κεφαλαίων με το διεθνώς ενωμένο χρηματιστικό κεφάλαιο. Ωστόσο ένα τέτιο συμπέρασμα είναι εξίσου αφηρημένο, εκχυδαϊσμένο και λαθεμένο, όπως και το ανάλογο συμπέρασμα των δικών μας στρουβιστών και «οικονομιστών» της τελευταίας δεκαετίας του περασμένου αιώνα[10], όταν από την προοδευτικότητα του καπιταλισμού, από τον αναπόφευκτο ερχομό του, από την οριστική του νίκη στη Ρωσία, έβγαζαν συμπεράσματα πότε απολογητικά (υπόκλιση μπροστά στον καπιταλισμό, συμφιλίωση μαζί του, εξύμνηση αντί πάλη), πότε απολιτικά (δηλαδή που αρνούνται την πολιτική ή αρνούνται τη σπουδαιότητα της πολιτικής, την πιθανότητα γενικών πολιτικών κλονισμών κλπ.· πρόκειται για λάθος ειδικά των «οικονομιστών»), και πότε μάλιστα άμεσα «απεργιακά» («γενική απεργία» σαν αποθέωση του απεργιακού κινήματος, αποθέωση που φτάνει στο σημείο να ξεχνάει ή να αγνοεί τις άλλες μορφές του κινήματος και «πηδάει» κατευθείαν από τον καπιταλισμό στην υπερνίκησή του με καθαρά απεργιακή και μόνο απεργιακή δράση). Υπάρχουν σημάδια ότι και σήμερα το αναμφισβήτητο γεγονός της προοδευτικότητας του ιμπεριαλισμού σε σύγκριση με τον μισομικροαστικό «παράδεισο» του ελεύθερου συναγωνισμού, το γεγονός της αναπόφευκτης τελικής νίκης του ιμπεριαλισμού πάνω στον «ειρηνικό» καπιταλισμό στις προηγμένες χώρες του κόσμου, είναι ικανό να οδηγήσει σε εξίσου πολυάριθμα και ποικίλα πολιτικά και απολιτικά λάθη και δεινοπαθήματα.

Ειδικά, στην περίπτωση του Κάουτσκι, η ολοφάνερη ρήξη του με το μαρξισμό δεν πήρε τη μορφή άρνησης ή ξεχάσματος της πολιτικής, «πηδήματος» πάνω από τις πολυάριθμες και ποικίλες, ιδιαίτερα στην ιμπεριαλιστική εποχή, πολιτικές συγκρούσεις, κλονισμούς και μετασχηματισμούς, δεν πήρε τη μορφή απολογητικής του ιμπεριαλισμού, αλλά ονειροπολήματος για «ειρηνικό» καπιταλισμό. Ο «ειρηνικός» καπιταλισμός έχει αντικατασταθεί από τον μη ειρηνικό, πολεμόχαρο, καταστροφικό ιμπεριαλισμό, αυτό ο Κάουτσκι είναι αναγκασμένος να το παραδεχτεί, γιατί το είχε παραδεχτεί ήδη το 1909 σ’ ένα ειδικό έργο[11], όπου παρουσιάστηκε για τελευταία φορά σαν μαρξιστής με ολοκληρωμένα συμπεράσματα. Αν όμως δεν μπορεί κανείς να ονειρεύεται απλά, ανοιχτά, χοντροκομμένα ένα ξαναγύρισμα από τον ιμπεριαλισμό πίσω, στον «ειρηνικό» καπιταλισμό, δεν μπορεί άραγε να προσδόσει στα ίδια ουσιαστικά μικροαστικά όνειρα τη μορφή αθώων συλλογισμών για «ειρηνικό» «υπεριμπεριαλισμό»; Αν ονομάσουμε υπεριμπεριαλισμό τη διεθνική συνένωση των εθνικών (πιο σωστά: των κρατικά χωριστών) ιμπεριαλισμών, που «θα μπορούσε» να παραμερίσει τις πολύ δυσάρεστες, πολύ επικίνδυνες και ανησυχητικές για έναν μικροαστό συγκρούσεις, σαν τους πολέμους, τους πολιτικούς κλονισμούς, κλπ., τότε γιατί να μη γυρίσουμε τις πλάτες στη σημερινή, υπαρκτή, γεμάτη από συγκρούσεις και καταστροφές εποχή του ιμπεριαλισμού, κάνοντας αθώα ονειροπολήματα για το σχετικά ειρηνικό, σχετικά χωρίς συγκρούσεις, σχετικά μη καταστροφικό «υπεριμπεριαλισμό»; Δεν μπορεί άραγε ν’ απαλλαχτεί κανείς από τα «έντονα» καθήκοντα που βάζει κι έχει κιόλας βάλει η εποχή του ιμπεριαλισμού, που άρχισε στην Ευρώπη, κάνοντας ονειροπολήματα ότι, ίσως, η εποχή αυτή θα περάσει γρήγορα κι ότι ακόμη, ίσως, να είναι νοητή ύστερα απ’ αυτή μια σχετικά «ειρηνική» εποχή «υπεριμπεριαλισμού», που δεν απαιτεί «έντονη» τακτική; Ο Κάουτσκι αυτό ακριβώς λέει, ότι δηλαδή μια «παρόμοια (υπεριμπεριαλιστική) νέα φάση του καπιταλισμού είναι πάντως νοητή», αλλά «δεν υπάρχουν ακόμη αρκετές προϋποθέσεις, για να λυθεί το ζήτημα αν είναι πραγματοποιήσιμη» («Neue Zeit», 30.ΙV.1915, σελ. 144)[12].

Δεν υπάρχει ούτε κόκκος μαρξισμού σ’ αυτή την τάση για απαλλαγή από τον υπαρκτό ιμπεριαλισμό και για καταφύγιο σε ονειροπολήματα για τον «υπεριμπεριαλισμό», που είναι άγνωστο να μπορεί να πραγματοποιηθεί. Σ’ αυτό το κατασκεύασμα ο μαρξισμός γίνεται δεκτός για εκείνη τη «νέα φάση του καπιταλισμού», που για το πραγματοποιήσιμό της δεν εγγυάται ούτε κι ο ίδιος ο επινοητής της, ενώ για τη σημερινή φάση, που άρχισε κιόλας, αντί για το μαρξισμό σερβίρεται η μικροαστική και βαθιά αντιδραστική τάση να αμβλυνθούν οι αντιθέσεις. Ο Κάουτσκι υποσχέθηκε να είναι μαρξιστής στην επερχόμενη, οξεία και καταστροφική εποχή, που βρέθηκε στην ανάγκη να την προβλέψει και να την παραδεχτεί εντελώς συγκεκριμένα, όταν έγραφε το έργο του το 1909 γι’ αυτή την επερχόμενη εποχή. Τώρα που έγινε πια απόλυτα αναμφισβήτητο ότι άρχισε η εποχή αυτή, ο Κάουτσκι πάλι υπόσχεται μόνο να είναι μαρξιστής στη μελλοντική εποχή του υπεριμπεριαλισμού, που είναι άγνωστο να είναι πραγματοποιήσιμη! Με δυο λόγια, όσες θέλετε υποσχέσεις να είναι μαρξιστής σε μιαν άλλη εποχή, όχι όμως τώρα, όχι στις σημερινές συνθήκες, όχι στη σημερινή εποχή! Μαρξισμός επί πιστώσει, μαρξισμός-υπόσχεση, μαρξισμός για αύριο, μικροαστική, οπορτουνιστική θεωρία ―κι όχι μόνο θεωρία―, άμβλυνση των αντιθέσεων για σήμερα. Κάτι που στο είδος του μοιάζει με τον πολύ διαδεδομένο στους «σημερινούς καιρούς», διεθνισμό για εξαγωγή, όταν οι θερμόαιμοι ―ω, πολύ θερμόαιμοι!― διεθνιστές και μαρξιστές συμπαθούν κάθε εκδήλωση διεθνισμού… στο στρατόπεδο των αντιπάλων, παντού, μόνο όχι στο σπίτι τους, μόνο όχι στους δικούς τους συμμάχους· συμπαθούν τη δημοκρατία… όταν μένει υπόσχεση των «συμμάχων»· συμπαθούν την «αυτοδιάθεση των εθνών», μόνο όχι των εθνών που εξαρτιούνται από το έθνος που έχει την τιμή να συγκαταριθμεί αυτόν τον συμπαθούντα στα πρόσωπα που ανήκουν σ’ αυτό… Με δυο λόγια μια από τις 1.001 ποικιλομορφίες της υποκρισίας.

Μπορεί, ωστόσο, να φέρει κανείς αντίρρηση ότι αφηρημένα «είναι νοητή» μια νέα φάση του καπιταλισμού ύστερα από τον ιμπεριαλισμό, και συγκεκριμένα: ο υπεριμπεριαλισμός; Όχι. Αφηρημένα μπορεί να νοηθεί μια παρόμοια φάση. Μόνο που στην πράξη αυτό σημαίνει, ότι γίνεται κανείς οπορτουνιστής που αρνείται τα φλέγοντα καθήκοντα της σύγχρονης εποχής στο όνομα ονειροπολημάτων για τα μελλοντικά μη φλέγοντα καθήκοντα. Στη θεωρία αυτό σημαίνει ότι δε στηρίζεται στην εξέλιξη που συντελείται στην πραγματικότητα, αλλά αποσπάται αυθαίρετα απ’ αυτή στο όνομα αυτών των ονειροπολημάτων. Δε χωράει αμφιβολία ότι η εξέλιξη γίνεται με κατεύθυνση προς ένα ενιαίο παγκόσμιο τραστ, που καταβροχθίζει όλες χωρίς εξαίρεση τις επιχειρήσεις και όλα χωρίς εξαίρεση τα κράτη. Η εξέλιξη όμως προχωρεί προς αυτή την κατεύθυνση κάτω από τέτιες συνθήκες, με τέτιο ρυθμό, μέσα σε τέτιες αντιθέσεις, συγκρούσεις και κλονισμούς ―που δεν είναι καθόλου μόνο οικονομικοί, αλλά είναι και πολιτικοί, εθνικοί κλπ., κλπ.― έτσι που οπωσδήποτε πριν φτάσουν τα πράγματα σ’ ένα παγκόσμιο τραστ, πριν την «υπεριμπεριαλιστική» παγκόσμια ένωση των εθνικών χρηματιστικών κεφαλαίων, ο ιμπεριαλισμός θα πρέπει να χρεοκοπήσει αναπόφευκτα, ο καπιταλισμός θα μετατραπεί στο αντίθετό του.

ΧΙΙ.1915.

Β. Ιλίν

Πρωτοδημοσιεύτηκε στις 21 του Γενάρη 1927 στην εφημερίδα «Πράβντα», αρ. φύλ. 17

Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 27, σελ. 94–99

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[10] Στρουβιστές ― εκπρόσωποι του «στρουβισμού», δηλαδή της αστικοφιλελεύθερης διαστρέβλωσης του μαρξισμού, που πήρε την ονομασία του από το όνομα του κύριου εκπροσώπου του «νόμιμου μαρξισμού» στη Ρωσία, του Π. Μπ. Στρούβε. Ο «νόμιμος μαρξισμός» εμφανίστηκε σαν κοινωνικό-πολιτικό ρεύμα μέσα στη φιλελεύθερη αστική διανόηση της Ρωσίας στα 1890–1900. Οι «νόμιμοι μαρξιστές» προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν το μαρξισμό προς το συμφέρον της αστικής τάξης. Ο Λένιν τόνιζε ότι ο στρουβισμός παίρνει από το μαρξισμό ό,τι είναι παραδεκτό από την αστική τάξη, δηλαδή τη διδασκαλία του για την προοδευτικότητα του καπιταλισμού σε σύγκριση με το φεουδαρχισμό, απορρίπτοντας την επαναστατικότητά του, τη διδασκαλία για το αναπόφευκτο της καταστροφής του καπιταλισμού, για την προλεταριακή επανάσταση.

«Οικονομιστές» ― οπαδοί του «οικονομισμού», του οπορτουνιστικού ρεύματος μέσα στη ρωσική σοσιαλδημοκρατία στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα. Οι «οικονομιστές» ισχυρίζονταν ότι η πολιτική πάλη ενάντια στο τσαρισμό είναι υπόθεση της φιλελεύθερης αστικής τάξης, οι δε εργάτες έπρεπε να περιοριστούν στην οικονομική πάλη για την καλυτέρευση των συνθηκών δουλιάς, για αύξηση του μισθού εργασίας.

[11] Πρόκειται για την μπροσούρα του Κ. Κάουτσκι «Ο Δρόμος προς την Εξουσία» («Der Weg zur Macht»), που εκδόθηκε το 1909.

[12] «Die Neue Zeit» («Νέοι Καιροί») ― θεωρητικό περιοδικό του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας· έβγαινε στη Στουτγάρδη από το 1883 ως το 1923. Από το 1895, μετά το θάνατο του Ένγκελς, στο περιοδικό άρχισαν να δημοσιεύονται συστηματικά άρθρα αναθεωρητών. Στα χρόνια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου (1914–1918), το περιοδικό ακολουθούσε κεντριστική θέση υποστηρίζοντας στην ουσία τους σοσιαλσωβινιστές.

Μπουχάριν, Νικολάι Ιβάνοβιτς (1888–1938) ― ρώσος δημοσιολόγος και οικονομολόγος, μέλος τους ΣΔΕΚΡ από το 1906. Στα χρόνια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου ακολουθούσε αντιλενινιστικές θέσεις πάνω στα ζητήματα του κράτους, της δικτατορίας του προλεταριάτου, του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των εθνών κ.ά. Μετά την Οχτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση ακολουθούσε οπορτουνιστικές θέσεις πάνω στο ζήτημα της σύναψης της ειρήνης του Μπρεστ (1918), στη συζήτηση για τα συνδικάτα (1920). Αργότερα ήταν επικεφαλής της δεξιάς αντιπολίτευσης στο κόμμα και γι’ αυτό το 1937 διαγράφτηκε από τις γραμμές του κόμματος.

Πλεχάνοφ, Γκεόργκι Βαλεντίνοβιτς (1856–1918) ― επιφανής παράγοντας του ρωσικού και του διεθνούς εργατικού κινήματος, πρώτος προπαγανδιστής του μαρξισμού στη Ρωσία. Τον καιρό του πρώτου παγκόσμιου πολέμου του 1914–1918 υποστήριζε σοσιαλσωβινιστικές θέσεις.

Πουρισκέβιτς, Βλαντίμιρ Μιτροφάνοβιτς (1870–1920) ― μεγαλοτσιφλικάς, αντιδραστικός.

Μιλιουκόφ, Πάβελ Νικολάγιεβιτς (1859–1943) ― ιδεολόγος της ιμπεριαλιστικής αστικής τάξης της Ρωσίας, ιστορικός και δημοσιολόγος. Το 1917 ήταν μέλος της αστικής Προσωρινής Κυβέρνησης.

Kάουτσκι (Kautsky), Καρλ (1845–1938) ― ένας από τους ηγέτες της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και της Β΄ Διεθνούς· στην αρχή μαρξιστής, αργότερα αποστάτης του μαρξισμού, ιδεολόγος του κεντρισμού.

Λένιν, Για τον ιμπεριαλισμό και τους ιμπεριαλιστές, Εκδόσεις «Προγκρές»-«Σύγχρονη Εποχή», Μόσχα-Αθήνα 1987, σελ. 37–42, 162, 169, 171, 172.