Ο Στάλιν για την προσωπολατρεία

Μην επιθυμώντας να επισύρω για δεύτερη φορά μέσα σ’ ένα νήμα την μήνι του διαχειριστή απέφυγα να πάρω μέρος στην παρά τις κάποιες ανώδυνες θα έλεγα παρεκτροπές γόνιμη κι ουσιαστική συζήτηση για τους επί εποχής Μουστάκια «εξαφανισμένους» της ΕΣΣΔ, πόσω μάλλον που τα σχόλια άλλων μ’ έχουν καλύψει σε μεγάλο βαθμό. Επειδή όμως η συζήτηση αναπόδραστα άγγιξε και την επιβόητη «προσωπολατρία», κρίνω σκόπιμο και χρήσιμο να παραθέσω σε μετάφραση ένα κείμενο που δείχνει τοποθετώντας τα πράγματα στις πραγματικές τους διαστάσεις πώς αντιμετώπιζε ο ίδιος ο Μουστάκιας αυτό το πρόβλημα και τι γνώμη είχε σχετικά. Κι αυτό γιατί καθώς φαίνεται η εικοστοσυνεδριακή «πλύση εγκεφάλου» περί την «προσωπολατρία» έχει αφήσει ανεξίτηλα ίχνη στα μυαλά ουκ ολίγων. Λοιπόν το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από την καταγραφή της συνομιλίας που είχε ο Μουστάκιας κατά τη συνάντησή του με τον Γερμανό συγγραφέα Λίον Φόυχτβανγκερ (Lion Feuchwanger, 7/7/1884–21/12/1958) στις 8 Ιανουαρίου 1937 στη Μόσχα. Η καταγραφή βασίζεται στις σημειώσεις που κράτησε ο διερμηνέας-μεταφραστής στη συζήτηση, και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 2004 στο περιοδικό «Ζητήματα Λογοτεχνίας» [Вопросы литературы], τεύχος 2 της ίδιας χρονιάς. Λόγω μιας άθλιας νεοελληνικής μετάφρασης (βρίθει απαράδεκτων λαθών και παραλήψεων) που φιγουράρει στο διαδίκτυο είμαι υποχρεωμένος να μεταφράσω εκ νέου αυτό το απόσπασμα από το πρωτότυπο. Χρησιμοποιώ ως πηγή το βιβλίο «Η μεγάλη λογοκρισία — Συγγραφείς και δημοσιογράφοι στη χώρα των Σοβιέτ 1917–1956» (Μόσχα 2005) [Большая цензура: Писатели и журналисты в Стране Советов. 1917–1956, Москва: Международный фонд «Демократия»: Материк, 2005. – 752 с. – (Россия. XX век. Документы)], συγγραφέας του οποίου είναι ο Λ. Β. Μαξιμένκοφ [Л. В. Максименков]. Η εν λόγω συνομιλία έχει καταχωρηθεί στον τόμο του βιβλίου ως έγγραφο υπ’ αριθ. 327 (σελ. 444–454 [κείμενο], 454–460 [σημειώσεις]) και το συγκεκριμένο απόσπασμα βρίσκεται στις σελίδες 448–449. Για να μην τραβήξει σε μάκρος η ανάρτηση και κουράσει συμπληρώνω το απόσπασμα μόνο με τις εντελώς απαραίτητες επεξηγηματικές σημειώσεις του τόμου. Στο σημείο της συνομιλίας που αφορά το απόσπασμα αναφέρεται ο ίδιος ο Φόυχτβανγκερ στο βιβλίο του «Μόσχα 1937: Μια ταξιδιωτική ανταπόκριση για τους φίλους μου» (Άμστερνταμ 1937), πράγμα που σε ανύποπτο χρόνο (6/12/2011) είχε επισημάνει απ’ άλλη αφορμή σε σχόλιο του στο παρόν ιστολόγιο ο μακαρίτης ο «Μη Απολιθωμένος»:

Φόυχτβανγκερ: Είμαι εδώ συνολικά 4–5 εβδομάδες¹. Μια από τις πρώτες εντυπώσεις: Μερικές μορφές της έκφρασης σεβασμού και αγάπης προς εσάς μου φαίνονται μεγαλοποιημένες και ακαλαίσθητες. Δίνετε την εντύπωση ενός ανθρώπου απλού και σεμνού. Δεν είναι αυτές οι μορφές ένα περιττό βάρος για σας;

Στάλιν: Συμφωνώ πλήρως μαζί σας. Είναι δυσάρεστο, όταν επιδίδονται σε μεγαλοποιήσεις που οι διαστάσεις τους αγγίζουν υπερβολικά όρια. Οι άνθρωποι πέφτουν σε κατάσταση έκστασης για το τίποτα. Απαντώ σε 1–2 από τα εκατοντάδες χαιρετιστήρια γράμματα, δεν επιτρέπω τη δημοσίευση της πλειοψηφίας τους, απαγορεύω δε κατηγορηματικά να δημοσιευτούν τα υπερβολικά ενθουσιώδη χαιρετιστήρια γράμματα, μόλις περιέρχονται σε γνώση μου. Τα εννέα δέκατα αυτών των χαιρετιστήριων γραμμάτων είναι πράγματι το άκρο άωτο της ακαλαισθησίας. Και μου προξενούν δυσάρεστα ψυχολογικά αισθήματα στενοχώριας.Δεν θα ήθελα να δικαιολογήσω —δεν επιτρέπεται να δικαιολογεί κανείς, αλλά επιβάλλεται να εξηγεί με ανθρώπινο τρόπο— από πού προέρχεται ένας τέτοιος ασυγκράτητος θαυμασμός που φτάνει σε σημείο αηδίας, γύρω από το πρόσωπό μου. Προφανώς στη χώρα μας κατορθώσαμε να επιλύσουμε ένα μεγάλο πρόβλημα, για το οποίο αγωνίστηκαν επί ολόκληρους αιώνες γενιές ανθρώπων: οι μπαμπεφιστές, οι εμπεριστές², οι κάθε είδους ομάδες των Γάλλων, των Άγγλων, των Γερμανών επαναστατών. Προφανώς, η επίλυση αυτού του προβλήματος (μ’ αυτήν γαλουχήθηκαν οι εργατικές και αγροτικές μάζες): η απελευθέρωση από την εκμετάλλευση προκαλεί τον πιο τεράστιο θαυμασμό. Οι άνθρωποι είναι πάρα πολύ χαρούμενοι που κατάφεραν να απελευθερωθούν από την εκμετάλλευση. Κυριολεκτικά δεν ξέρουν τι να κάνουν με τη χαρά τους.

Είναι πολύ μεγάλη υπόθεση η απελευθέρωση από την εκμετάλλευση και οι μάζες το γιορτάζουν αυτό με το δικό τους τρόπο. Όλο αυτό το αποδίδουν σε εμένα — αυτό, βέβαια, δεν είναι σωστό, πώς είναι δυνατό να το επιτελέσει αυτό ένας μόνο άνθρωπος; Σε μένα βλέπουν τη συλλογική διάνοια και ανάβουν γύρω μου φωτιά ανόητου θαυμασμού.

Φόυχτβανγκερ: Ως άνθρωπος που συμπαθεί την ΕΣΣΔ, βλέπω και αισθάνομαι ότι τα αισθήματα αγάπης και σεβασμού προς εσάς είναι απολύτως ειλικρινή και απλά. Ακριβώς επειδή σας αγαπούν και σας σέβονται τόσο, δεν θα μπορούσατε εσείς άραγε να σταματήσετε με μια λέξη σας αυτές τις μορφές εκδήλωσης θαυμασμού που φέρνουν σε αμηχανία μερικούς φίλους σας στο εξωτερικό;

Στάλιν: Αποπειράθηκα κάμποσες φορές να το κάνω. Όμως δεν βγαίνει τίποτα. Τους λες — δεν είναι καλό, αυτό δεν αρμόζει. Οι άνθρωποι νομίζουν πως το λέω αυτό από κακώς εννοούμενη σεμνότητα.

Ήθελαν, όταν συμπλήρωσα τα 55, να ξεκινήσουν με αφορμή τα γενέθλιά μου εορτασμούς. Πέτυχα μέσω της ΚΕ του ΠΚΚ (μπ.) να ψηφιστεί η απαγόρευσή τους³. Άρχισαν να φτάνουν παράπονα ότι τους εμποδίζω να γιορτάζουν, να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και ότι αυτή η υπόθεση δεν με αφορά. Άλλοι είπαν ότι πεισματώνω. Πώς να απαγορεύσει κανείς αυτές τις εκδηλώσεις θαυμασμού; Δια της βίας δεν επιτρέπεται. Υπάρχει ελευθερία έκφρασης της γνώμης. Μπορεί να παρακαλέσει κανείς με φιλικό τρόπο.

Αυτό είναι φανέρωμα της γνωστής έλλειψης κουλτούρας. Με τον καιρό θα καταστεί βαρετό. Είναι δύσκολο να τους εμποδίσει κανείς να εκφράζουν τη χαρά τους. Είναι λυπηρό να παίρνει κανείς αυστηρά μέτρα κατά των εργατών και των αγροτών.

Είναι πολύ μεγάλες οι νίκες που έχουν ήδη καταγάγει. Παλιότερα ο τσιφλικάς και ο καπιταλιστής ήταν ο δημιουργός, τους εργάτες και τους αγρότες δεν τους θεωρούσαν καν ανθρώπους. Τώρα οι εργάτες έχουν απαλλαχθεί από την υποδούλωση. Τεράστια νίκη! Οι τσιφλικάδες και οι καπιταλιστές έχουν εκδιωχθεί, οι εργάτες και οι αγρότες είναι νοικοκύρηδες της ζωής τους. Πέφτουν στον ανόητο θαυμασμό.

Ο λαός μας υστερεί ακόμα σε ό,τι έχει σχέση με τη γενική κουλτούρα, γι’ αυτό και η έκφραση του θαυμασμού προκύπτει με τέτοιο τρόπο. Με νόμο, με απαγόρευση δεν γίνεται να κάνει κανείς τίποτα σ’ αυτήν την περίπτωση. Μπορεί να καταντήσει κανείς γελοίος. Και όσον αφορά το γεγονός ότι μερικούς ανθρώπους στο εξωτερικό αυτή η κατάσταση τους στενοχωρεί, και σ’ αυτήν την περίπτωση δεν μπορεί να κάνει κανείς τίποτα. Η κουλτούρα δεν επιτυγχάνεται αμέσως. Εμείς κάνουμε πολλά σ’ αυτόν τον τομέα: χτίσαμε, για παράδειγμα, μόνο μέσα στο 1935 και στο 1936 στις πόλεις πάνω από δύο χιλιάδες νέα σχολεία. Με όλα τα μέτρα που παίρνουμε, προσπαθούμε να ανεβάσουμε το επίπεδο της κουλτούρας, όμως τα αποτελέσματα θα φανούν μετά από 5–6 χρόνια. Η πολιτιστική άνοδος προχωρεί με αργό ρυθμό. Οι θαυμασμοί φουντώνουν με θυελλώδη κι άσχημο τρόπο.

Φόυχτβανγκερ: Αναφέρομαι όχι στα αισθήματα αγάπης και σεβασμού από πλευράς των εργατικών και αγροτικών μαζών, αλλά σ’ άλλα περιστατικά. Οι τοποθετημένες σε διάφορα μέρη προτομές σας είναι άσχημες, κακά κατασκευασμένες. Στην έκθεση για την κατάρτιση του σχεδίου πόλεως της Μόσχας, όπου, αδιάφορο για ποιο λόγο, πρωτ’ απ’ όλα εσάς σκέφτεται κανείς, γιατί να έχει τοποθετηθεί μια τόσο άσχημη προτομή⁴; Στην έκθεση για τον Ρέμπραντ που διοργανώθηκε με πολύ γούστο⁵, γιατί να υπάρχει μια τόσο άσχημη προτομή;

Στάλιν: Η ερώτηση έχει νομοτελειακό χαρακτήρα. Είχα υπόψη μου τις πλατιές μάζες και όχι τους γραφειοκράτες από τα διάφορα ιδρύματα. Σ’ ό,τι αφορά τους γραφειοκράτες, δεν μπορεί να πει κανείς γι’ αυτούς, ότι δεν έχουν γούστο. Φοβούνται πως αν δεν υπάρξει προτομή του Στάλιν, τότε ή κάποια εφημερίδα ή κάποιος προϊστάμενος θα τους επιπλήξει ή κάποιος επισκέπτης θα εκπλαγεί. Αυτό είναι το πεδίο του καριερισμού, μια ιδιότυπη μορφή «αυτοάμυνας» των γραφειοκρατών: για να μην τους πειράζουν, πρέπει να τοποθετήσουν μια προτομή του Στάλιν.

Σε οποιοδήποτε κόμμα που νικά, προσκολλώνται ξένα στοιχεία, καριερίστες. Προσπαθούν να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους βασιζόμενοι στην αρχή της προσαρμογής — τοποθετούν προτομές, γράφουν συνθήματα, στα οποία δεν πιστεύουν. Σ’ ό,τι αφορά τη χαμηλή ποιότητα των προτομών, αυτό γίνεται όχι μόνο σκόπιμα (ξέρω ότι αυτό συμβαίνει καμιά φορά), αλλά επειδή είναι ανίκανοι να επιλέξουν. Είδα, για παράδειγμα, στη διαδήλωση της Πρωτομαγιάς τα δικά μου τα πορτρέτα κι εκείνα των συντρόφων μου: ήμασταν σε όλα όμοιοι με διαβόλους. Τα κρατούν οι άνθρωποι με θαυμασμό και δεν καταλαβαίνουν ότι τα πορτρέτα δεν είναι κατάλληλα. Δεν επιτρέπεται να βγάλει κανείς διαταγή να τοποθετούνται όμορφες προτομές, ε, ας πάνε στο διάβολο οι προτομές! Δεν έχουμε καιρό να ασχολούμαστε με τέτοια πράγματα, εμείς έχουμε άλλες υποθέσεις κι έγνοιες, αυτές τις προτομές ούτε που τις κοιτάει κανείς μας.

Σημειώσεις

1. Ο Φόυχτβανγκερ έφτασε στη Μόσχα την 1η Δεκεμβρίου 1936.

2. Μπαμπεφιστές: οι οπαδοί του Γάλλου ουτοπιστή κομμουνιστή Γράκχου Μπαμπέφ [Gracchus Babeuf, 23/11/1760–27/5/1797]. Εμπεριστές: οι ομοϊδεάτες του Γάλλου επαναστάτη και δημοσιογράφου Ζακ-Ρενέ Εμπέρ [Jacques-René Hébert, 15/11/1757–24/3/1794], που ανήκαν στην «άκρα» αριστερά των Ιακωβίνων. 

3. Στις 19 Δεκεμβρίου 1934 μετά από σχετική αίτηση του Ι. Β. Στάλιν το Πολιτικό Γραφείο έλαβε την εξής απόφαση: «Να γίνει σεβαστή η παράκληση του σ. Στάλιν στις 21 Δεκεμβρίου, ημέρα της πεντηκοστής πέμπτης επετείου των γενεθλίων του να μην επιτραπεί η διοργάνωση οποιωνδήποτε δημόσιων εορταστικών τελετών ή πανηγυρισμών ή η δημοσίευση άρθρων στον τύπο ή η εκφώνηση ομιλιών σε συγκεντρώσεις».

4. Όπως φαίνεται από σχετικό σημείωμα («Η έκθεση “Η Αρχιτεκτονική της ΕΣΣΔ„») του καθηγητή Ντ. Γ. Άρκιν στην «Πράβντα» της 16/12/1936 (σελ. 6) η κακοτεχνία και το ακαλαίσθητο της συγκεκριμένης προτομής δεν είχε μείνει τότε στο απυρόβλητο της αρνητικής κριτικής.

5. Η έκθεση για τον Ρέμπραντ που περιλάμβανε όλα του τα έργα που βρίσκονταν σε μουσεία της Σοβιετικής Ένωσης, είχε διοργανωθεί από τον Σύνδεσμο Σοβιετικών Αρχιτεκτόνων και εγκαινιάστηκε στο Κρατικό Μουσείο Εικαστικών Τεχνών της Μόσχας στις 11 Νοεμβρίου 1936.



Επιμέλεια "Αγρυπνος "