Οι Ρομά στην ΕΣΣΔ

Η συνεχιζόμενη συζήτηση σχετικά με την υπόθεση του παιδιού που εντοπίστηκε σε καταυλισμό Τσιγγάνων, σε ορισμένες περιπτώσεις δένεται και με την καλλιέργεια ρατσιστικών στερεότυπων σχετικά με τους τσιγγάνους (Ρομά) και τη δήθεν εγκληματικότητα που είναι δεμένη με το DNA, καθώς και την παρουσίαση τους ως σταθερή πηγή εγκληματικότητας. Όμως χρειάζεται να σταθούμε βαθύτερα σε ορισμένες πλευρές του όλου ζητήματος.

1. Τα προβλήματα που βιώνουν οι ίδιοι οι τσιγγάνοι στη χώρα μας (όπως άλλωστε και όλος ο λαός) είναι πολλά και οξύνονται. Η κοινωνική τους συμπεριφορά συνδέεται με την κοινωνική πραγματικότητα που ζουν. Να τονίσουμε ότι όλες οι υπάρχουσες μελέτες είναι αποκαλυπτικές:  Στην Εκπαίδευση: Οι Τσιγγάνοι είναι αναλφάβητοι κατά 80%. Στην Υγεία: Το 40% των παιδιών των Τσιγγάνων δεν έχουν εμβολιαστεί επαρκώς ή και καθόλου. Τα περισσότερα παιδιά γεννιούνται από γονείς απόρους και ανασφάλιστους. Μεγαλώνουν σε άθλιες συνθήκες. Η ανεργία είναι πολλαπλάσια σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Τα παιδιά, αφού δεν πηγαίνουν σχολείο, παρά σε πολύ μικρά ποσοστά, δεν έχουν δυνατότητα πρόσβασης σε πολλά επαγγέλματα. Τα προβλήματα των γυναικών είναι οξύτατα, σε σχέση με τις υπόλοιπες γυναίκες στη χώρα μας και σε ό,τι αφορά τον αναλφαβητισμό και σε ό,τι έχει σχέση με τα ίσα δικαιώματα.

2. Ο Μαρξισμός - Λενινισμός υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει «αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση». Ο άνθρωπος ως βιολογικό και ταυτόχρονα κοινωνικό ον προσδιορίζεται από τους αντικειμενικούς κοινωνικούς όρους της ύπαρξης του. Η αλλαγή δηλαδή των κοινωνικών συνθηκών (σχέσεων παραγωγής) σε τελευταία ανάλυση αλλάζει (όχι πάντα άμεσα και ευθύγραμμα φυσικά) και τον ίδιο τον άνθρωπο και όσων χαρακτηριστικών του, χαρακτηρίζονται από τους αστούς ιδεολόγους ως «αναλλοίωτα». Αυτό επιβεβαιώθηκε περίτρανα και με τους τσιγγάνους κατά τη διαδικασία σοσιαλιστικής οικοδόμησης στηνΕΣΣΔ. Η Οκτωβριανή Επανάσταση πραγματοποιήθηκε σε μία απέραντη χώρα- «φυλακή των λαών- όπου υπήρχαν περίπου 200 λαοί και λαότητες, με εκατοντάδες γλώσσες. Από την πρώτη στιγμή οι μπολσεβίκοι διακήρυξαν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών, συμπεριλαμβανομένου και του δικαιώματος της αποχώρησης. Στην ΕΣΣΔ ζούσαν Τσιγγάνοι διαφορετικών ομάδων (Καντεράσα, Λοβαρί, Ρώσοι Ρομά κλπ.), υπήρχαν θρησκευτικές διαφορές μεταξύ τους (Ορθόδοξοι οι Τσιγγάνοι της Ρωσίας, μουσουλμάνοι οι Τσιγγάνοι της Κριμαίας), όπως επίσης διαφορές στον τρόπο ζωής και στις ασχολίες (νομάδες Τσιγγάνοι, εδραίοι Τσιγγάνοι) κλπ. Η πολιτική του σοβιετικού κράτους απέναντι στους Τσιγγάνους πολυεθνικής κουλτούρας του σοβιετικού λαού είχαν τελικό στόχο την οργανική ένταξη των Τσιγγάνων  στη σοβιετική κοινωνία. Περιείχε δυο βασικούς άξονες:

α) Τη δημιουργία προϋποθέσεων για τη μετάβαση των νομάδων Τσιγγάνων στον εδραίο τρόπο ζωής και την εξασφάλιση της απασχόλησής τους στη σφαίρα της αγροτικής οικονομίας και της βιομηχανίας. Η μετάβαση στον εδραίο τρόπο ζωής εξετάζονταν θεωρήθηκε ως αναγκαία - απαραίτητη προϋπόθεση υπέρβασης της περιθωριοποίησης των Τσιγγάνων και της ιστορικής καθυστέρησης στην οποία τους καταδίκασε η παλιά  κοινωνία.

β) Την υπέρβαση του αναλφαβητισμού των Τσιγγάνων και την ανάπτυξη του εθνικού πολιτισμού τους, στη βάση των αρχών του εργατικού διεθνισμού. Και όλα αυτά ενταγμένα στον γενικότερο προσανατολισμό το σχηματισμό της ενιαίας πολυεθνικής κουλτούρας του σοβιετικού λαού.

3. Τα πρώτα μέτρα της Σοβιετικής Εξουσίας

Ψηφίζεται διάταγμα της ΚΕΕ και της κυβέρνησης (1/10/1926) «Σχετικά με τα μέτρα για το πέρασμα των περιπλανώμενων τσιγγάνων σε μόνιμο τρόπο ζωής και την απασχόληση σε μόνιμες εργασίες». Με βάση το διάταγμα αυτό αλλά και άλλα που ακολούθησαν (20/2/1928) δίνονται πλέον κίνητρα στους Τσιγγάνους, (π.χ δωρεάν αγροτική έκταση, οικονομική βοήθεια σε κάθε οικογένεια κ.α) για εθελοντική εγκατάσταση σε αγροτικές περιοχές. Το 1925 δημιουργήθηκε η Πανρωσική Ένωση Τσιγγάνων, η οποία αποτελεί την πρώτη προσπάθεια συνένωσης των Τσιγγάνων που ήταν διεσπαρμένοι σε όλη τη χώρα. Η Πανενωσιακή Ένωση Τσιγγάνων, κατά το σύντομο σχετικά χρόνο λειτουργίας της, πραγματοποίησε μια πλατιά εκστρατεία να πείσει τους νομάδες Τσιγγάνους να περάσουν στον εδραίο τρόπο ζωής και στα τσιγγάνικα κολχόζ, τα οποία άρχισαν να δημιουργούνται, φυσικά όχι χωρίς προβλήματα. Με βάση τη απογραφή της 13 Δεκεμβρίου 1926, οι Τσιγγάνοι στην ΕΣΣΔ έφταναν τους 61.229 (30.308 άντρες και 30.921 γυναίκες), από τους οποίους οι 40.943 ζούσαν στη Ρώσικη Σ.Σ.Ο. Από αρκετές απόψεις, η ζωή των Τσιγγάνων μετά την επανάσταση δυσκόλεψε. Η αγοραπωλησία αλόγων -μια από τις σημαντικότερες ασχολίες των Τσιγγάνων-  έγινε δύσκολη. Η κλοπή των αλόγων προκαλούσε συχνά συγκρούσεις με τους αγρότες. Η σοβιετική κυβέρνηση με αυστηρότητα καταδίωκε τους ζωοκλέφτες.  Η μετάβαση στο νέο τύπο κοινωνικο - οικονομικών σχέσεων αποδείχθηκε επίπονη, βασανιστική - για τους Τσιγγάνους - διαδικασία.

Ο δεύτερος βασικός άξονας της πολιτικής του νεαρού σοβιετικού κράτους προς τους Τσιγγάνους, αφορούσε την πραγματοποίηση πολιτιστικής επανάστασης, με βασικό στόχο την αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού. Πρώτο βήμα σε αυτήν την κατεύθυνση ήταν η δημιουργία αλφάβητου για τους Τσιγγάνους.  Την αποστολή αυτή την ανέλαβε επιτροπή με επικεφαλής τον καθηγητή Μ.Β. Σεργκιέφσκι. Από το 1927 άρχισε να εκδίδεται το πρώτο περιοδικό των Τσιγγάνων στην ΕΣΣΔ "Роμανί Ζόρια", το οποίο από το 1931 μετονομάστηκε σε  "Νέβο Ντρόμ''. Σε αυτό το περιοδικό εκτός από μεταφράσεις έργων από άλλες γλώσσες στη Romani, οι οποίες είχαν σκοπό την διευκόλυνση της επαφής των Τσιγγάνων με αριστουργήματα του παγκόσμιου πολιτισμού, δημοσιεύονταν έργα για τη ζωή και την ιστορία των Τσιγγάνων, άρθρα για επίκαιρα κοινωνικο - πολιτικά και πολιτιστικά γεγονότα κλπ. Την περίοδο αυτή ιδρύθηκαν πολλά σχολεία για τσιγγανόπαιδα ως παραρτήματα των κοινών σχολείων. Τα παραρτήματα λειτουργούσαν μόνο για τις πρώτες τάξεις του σχολείου, ενώ στη συνέχεια τα παιδιά εντάσσονταν στις μεγαλύτερες τάξεις των κοινών σχολείων ή πήγαιναν σε κάποιες επαγγελματικές σχολές. Στα σχολεία τσιγγανοπαίδων διδασκόταν η Romani, εκτός τη ρώσικη γλώσσα. Το 1932 δημιουργήθηκαν τεχνικές παιδαγωγικές σχολές (πενττέχνικουμ), οι οποίες προετοίμαζαν Τσιγγάνους δασκάλους, οι οποίοι  θα δίδασκαν στα παραρτήματα τσιγγανοπαίδων. Το 1938 - 1939 γίνεται αναδιάρθρωση των τεχνικών παιδαγωγικών σχολών (πενττέχνικουμ) για Τσιγγάνους εκπαιδευτικούς και των σχολείων τσιγγανόπαιδων. Τα σχολεία τσιγγανοπαίδων καταργούνται και τα τσιγγανόπαιδα εντάσσονται στα κοινά ρωσόφωνα σχολεία. Οι τεχνικές παιδαγωγικές σχολές για Τσιγγάνους εκπαιδευτικούς ενσωματώνονται στις κοινές  παιδαγωγικές σχολές.

4. Την περίοδο του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην ΕΣΣΔ οι Τσιγγάνοι, (μαζί με τους  Εβραίους κ.α) βρέθηκαν στη δίνη της ναζιστικής θηριωδίας στο όνομα της «φυλετικής καθαρότητας». Εφευρέθηκε μάλιστα ολόκληρη «θεωρία» αναγνώρισης, ταξινόμησης και ιεράρχησης των Τσιγγάνων, "απόδειξης" της κληρονομικής τάσης τους προς την εγκληματικότητα  για την εξασφάλιση της νομιμοποίησης των διώξεων εναντίον τους. Η ΕΣΣΔ ήταν μια από τις χώρες στις οποίες οι εκκαθαρίσεις, οι εκτελέσεις, οι διώξεις εναντίον των Τσιγγάνων  από τους Γερμανούς, πήραν τεράστιες διαστάσεις.  Καταστράφηκαν 52 Τσιγγάνικα κολχόζ, έγιναν μαζικές εκτελέσεις Τσιγγάνων στη Λευκορωσία, στα περίχωρα του Λένινγκραντ, στην Κριμαία κλπ. Γενικότερα, θα τονίζαμε ότι όταν ξεκίνησε ο πόλεμος πολλοί Τσιγγάνοι εντάχθηκαν στις γραμμές του σοβιετικού στρατού, ορισμένοι παρέμειναν στις περιοχές που ζούσαν και άλλοι μετακινήθηκαν σε διαφορετικές περιοχές.

5. Τη μεταπολεμική περίοδο

Μετά το Μεγάλο Πατριωτικό πόλεμο, οι Τσιγγάνοι ξεριζωμένοι, αποδεκατισμένοι ξεκινούν νέο κύκλο μετακινήσεων  από περιοχή σε περιοχή και πολλοί αρχίζουν ξανά να ζητιανεύουν. Στις 5  Οκτώβρη 1956 με απόφαση του προεδρείου του Ανωτάτου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, «Σχετικά με την προσέλκυση στην εργασία των Τσιγγάνων που αλητεύουν», λήφθηκαν νέα διοικητικά μέτρα για την εξασφάλιση της μόνιμης εγκατάστασης  των μετακινούμενων Τσιγγάνων. Αυτή την περίοδο δημιουργήθηκαν συνοικίες σε πόλεις, στις οποίες μεταφέρθηκαν και εγκαταστάθηκαν ολόκληρα τάμπορ. Πάρθηκαν μέτρα για την εξασφάλιση εργασίας στους Τσιγγάνους στα εργοστάσια και σε συνεταιρισμούς τεχνιτών  (αρτέλ). Πολλοί Τσιγγάνοι ακολούθησαν τα παραδοσιακά  για αυτούς επαγγέλματα του μουσικού, του χορευτή κλπ. Αρκετοί Τσιγγάνοι παρέμειναν στην ύπαιθρο και ασχολήθηκαν με αγροτικές εργασίες. Με βάση την επίσημη στατιστική, οι Τσιγγάνοι της ΕΣΣΔ το 1979 ήταν 209.000 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980 έφταναν στις 230.000. Η δημογραφική τους ανάπτυξη είναι ταχύτατη. Ο πραγματικός αριθμός των Τσιγγάνων είναι σίγουρα μεγαλύτερος, αλλά απουσιάζει η ακριβής καταγραφή τους. 

Ορισμένα ζητήματα σχετικά με την εκπαίδευσή τους

Επί σοβιετικής εξουσίας στα τσιγγανόπαιδα χορηγούσαν εντελώς δωρεάν στην αρχή του σχολικού χρόνου όλα τα απαραίτητα είδη ένδυσης, υπόδησης, αθλητικές φόρμες, χαρτικά είδη, βιβλία κλπ (υπήρχε ειδικό ταμείο στα σχολεία για αυτές τις περιπτώσεις). Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί το γεγονός ότι στα σοβιετικά σχολεία τα παιδιά γευμάτιζαν δωρεάν (ή έναντι κάποιας εντελώς συμβολικής πληρωμής. Μια δεύτερη ομάδα κινήτρων, που χρησιμοποιήθηκαν για την ένταξη των τσιγγανοπαίδων στη σχολική ζωή ήταν η δημιουργία ομάδων ενδιαφερόντων και ερασιτεχνικών δραστηριοτήτων (μουσικής, χορού, θεάτρου, αθλητισμού). Τέτοιες ομάδες (κρουζκί), οι οποίες διέθεταν ξεχωριστές σχολικές αίθουσες για κάθε δραστηριότητα, αποτέλεσαν πόλο έλξης για τα τσιγγανόπαιδα. Συχνά οι ορχήστρες και οι χορωδίες, που δημιουργούσαν τα τσιγγανόπαιδα διέπρεπαν και αναγνωρίζονταν στο επίπεδο της πόλης και ευρύτερα.

Όλα τα παραπάνω με την ανατροπή της οικοδόμησης του σοσιαλισμού καταργούνται. Οι Τσιγγάνοι μπαίνουν σε νέες περιπέτειες. Ο κοινωνικός αποκλεισμός, ο ρατσισμός, η οικονομική εξαθλίωση γίνονται πλέον καθημερινότητα στη ζωή τους.

Του Αλέκου Χατζηκώστα

*Ο Χατζηκώστας Αλέκος είναι δημοσιογράφος - συγγραφέας