Ενας Αλύγιστος Μαχητής της Ταξικής Πάλης

 Θα σε θυμόμαστε πάντα, ως επαναστατική ηρεμία και επαναστατική καταιγίδα

Ο επικήδειος που εκφώνησε η Ελένη Μπέλλου, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ

Αγαπημένε μας σύντροφε Μάκη,

Εκ μέρους της ΚΕ του Κόμματός μας, σου απευθύνω τον τελευταίο χαιρετισμό, προσπαθώντας να ισορροπήσω ανάμεσα στο συναίσθημα της βαθιάς μας θλίψης για τον πρόωρο χαμό σου και στη λογική, τη γνώση ότι εδώ και κάποιους μήνες δεν υπήρχε πλέον δυνατότητα να νικήσεις τον καρκίνο, έστω να επιστρέψεις σε μια ελεγχόμενα καλή ποιότητα ζωής, αγωνιστική και δημιουργική, έτσι όπως εσύ επέλεξες να ζήσεις για 50 χρόνια.

Μας θλίβει η απώλειά σου και γιατί μέχρι πριν από 10 μήνες, μέχρι το ξέσπασμα του πρώτου κύματος της πανδημίας του Covid-19, εσύ παρόλο που ήδη έπασχες, είχες εγχειρηθεί, έκανες ακτινοβολίες, ήσουν καθημερινά στο πόστο σου, στο διπλανό γραφείο του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ. Ησουν το ίδιο επιστημονικά διερευνητικός, ακούραστα εργατικός, προσηλωμένος στην έρευνα της Ιστορίας του Κόμματός μας και του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος, με μυαλό ανοιχτό στην αναγνώριση αδυναμιών και λαθών, αλλά πάντα από τη σκοπιά του εργατικού συμφέροντος, της επιστημονικότητας του κομμουνισμού.

Ενδιαφερόσουν και ανησυχούσες δημιουργικά για όλη την κομματική δραστηριότητα, από την Οικονομική Εξόρμηση έως την κομματική οικοδόμηση, τη διακίνηση του «Ριζοσπάστη» και του πολιτικού βιβλίου, έως την οργάνωση της προπαγάνδας, τους μαζικούς και άμεσα πολιτικούς μας αγώνες.

Σχεδίαζες το ταξίδι σου στην Κύπρο για να μελετήσεις αρχεία σχετικά με την ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος εκεί και της σχέσης του με το κίνημα στην Ελλάδα. Δεν είναι το μόνο ανεκπλήρωτο σχέδιό σου. Αλλωστε, κάθε δημιουργικός άνθρωπος δεν προλαβαίνει να πραγματοποιήσει όλα τα σχέδιά του, γιατί συνέχεια τα ανανεώνει. Ετσι έκανες κι εσύ.

Ακλόνητη μαχητικότητα και δημιουργικότητα μπροστά στις δυσκολίες

Ωστόσο, καμιά δυσκολία, ατομική ή συλλογική, δεν κλόνιζε τη μαχητικότητα και δημιουργικότητά σου, τον αυστηρό σου προγραμματισμό, που ίσως και σ' αυτόν οφειλόταν ένα προφίλ αρκετά αυστηρό, ίσως και απόμακρο για όσους δεν σε γνώριζαν πιο άμεσα.

Οταν έμαθες για την πάθησή σου, όχι μόνο είχες μια αφάνταστη ψυχραιμία, μια αποστασιοποίηση, αλλά έκανες μια ανθρώπινη αλλά και φιλοσοφική τοποθέτηση για το ενδεχόμενο του θανάτου σου, αναγνωρίζοντας ότι είχες ζήσει μια ζωή με συνειδητές επιλογές, πλούσια σε κομμουνιστική δράση, σε μελέτη και γνώση, είχες οικογένεια, απόκτησες εγγόνια και έζησες μαζί τους ένα νέο κύκλο αγάπης και χαράς. Ενιωθες ότι είχες μια γεμάτη ζωή, ότι είχες έναν κύκλο ζωής ουσιαστικό, αφού αυτό μετρά εφόσον έτσι κι αλλιώς ο κύκλος της ζωής πάντα κλείνει, αλλά ταυτόχρονα όσο ζει κανείς τόσο αγαπά, τόσο θέλει τη ζωή. Παρ' όλα αυτά δήλωσες ότι ήσουν έτοιμος για όλα. Γι' αυτό κατέγραψες εκκρεμότητες, παρέδωσες φακέλους, ιστορικά πονήματα που δεν είχαν ολοκληρωθεί.

Και αυτές οι ενέργειές σου επιβεβαίωναν ότι τα 70 χρόνια σου σε τίποτα δεν είχαν επηρεάσει τη ζωντάνια και δημιουργικότητά σου, γι' αυτό και νιώθουμε, συνειδητοποιούμε την απώλειά σου, παλεύουμε όλοι μαζί οι σύντροφοί σου στο Τμήμα Ιστορίας, στα συστεγαζόμενα στον ίδιο όροφο και άμεσα συνεργαζόμενα Τμήματα της ΚΕ, όπως η Ιδεολογική Επιτροπή, η ΚΟΜΕΠ, της Οικονομίας, παλεύουμε να κλείσουμε τις ρωγμές της απουσίας σου, κρατώντας τις αρετές σου, την παρακαταθήκη της προσφοράς σου.

Η διαδρομή ζωής του σ. Μάκη, η διαμόρφωση της προσωπικότητάς του ήταν το αποτέλεσμα της συνάντησης του συγκεκριμένου ατόμου στις κοινωνικές συνθήκες της έντονα βιομηχανικής, εργατικής Ελευσίνας στις πρώτες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο δεκαετίες.

Ο σ. Μάκης γεννήθηκε στην Ελευσίνα στις 21 Γενάρη του 1950 από γονείς εργάτες - βιοπαλαιστές. Ο πατέρας του συμμετείχε στο ΕΑΜ. Στην εργατούπολη της Ελευσίνας τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο. Ηταν πολύ καλός μαθητής.

Στη μαθητική του ηλικία άρχισε η πολιτική, κομμουνιστική του αφύπνιση, στην οποία συνέβαλαν συνδυαστικά η ταξική θέση των γονιών του, οι οικογενειακές πολιτικές εμπειρίες, το κοινωνικό περιβάλλον της εργατούπολης που ζούσε, το διάβασμα έργων της στρατευμένης με το εργατικό κίνημα λογοτεχνίας και οπωσδήποτε η πηγαία ανησυχία και φλόγα αναζήτησης μιας πραγματικά πολιτισμένης κοινωνίας με επίκεντρο τον εργαζόμενο και τις ανάγκες του.

Η Ελένη Μπέλλου

Ρεαλιστικά αναδεικνύει αυτές τις συνθήκες ο ίδιος στο βιογραφικό του πριν από 20 χρόνια:

«Είχε παίξει ρόλο, αναμφίβολα, και το γειτονικό περιβάλλον. Ζούσαμε σε μία αυλή μαζί με οικογένειες πολιτικών κρατουμένων της προδικτατορικής και της δικτατορικής περιόδου αργότερα (...) Εκτιμάω ότι ήταν και το γενικότερο εργατικό αγωνιστικό περιβάλλον της Ελευσίνας. Ενός θείου μου του είχαν ανοίξει το κεφάλι με ξιφολόγχη στις μεγάλες απεργίες του 1936 στην Ελευσίνα. Μιας γειτόνισσάς μας το παιδί (απεργός) δολοφονήθηκε από την έφιππη αστυνομία το 1927. Αλλος θείος μου είχε μείνει χρόνια άνεργος μετά την εξορία».

Η ανάγκη ένταξης στο ΚΚΕ, αρχικά στη νεοσύστατη Νεολαία του, την ΚΝΕ, ωρίμασε στις συνθήκες της στρατιωτικής δικτατορίας, όταν ήταν φοιτητής στη Νομική Σχολή Αθήνας, αλλά και εργαζόμενος για να στηρίξει την οικογένειά του. Τότε επιδίωξε και ήρθε σ' επαφή με στελέχη του Κόμματος και της ΚΝΕ στην Ελευσίνα.

Οργανώθηκε το 1969 στην παράνομη τότε ΚΝΕ και δραστηριοποιήθηκε στον τοπικό φοιτητικό σύλλογο της Ελευσίνας. Ανέλαβε να συγκροτήσει Οργάνωση της ΚΝΕ στην πόλη και το πραγματοποίησε. Ο τοπικός φοιτητικός σύλλογος ανέπτυξε πλούσια δράση, με αποκορύφωμα τις μεγάλες συγκεντρώσεις κατά των επεκτάσεων των διυλιστηρίων του Λάτση στην περιοχή. Μαζί με άλλους νέους από την Ελευσίνα πήρε μέρος στις καταλήψεις της Νομικής, στον ξεσηκωμό του Πολυτεχνείου τον Νοέμβρη του 1973, όπως και σε άλλες αντιδικτατορικές εκδηλώσεις. Παραμονές του Πολυτεχνείου οργανώθηκε στο ΚΚΕ.

Ο σ. Μάκης έγραψε:

«Στη δικτατορία δεν πιαστήκαμε. Οπως έμαθα αργότερα, το χτύπημα αποφεύχθηκε, λόγω της άψογης στάσης που κράτησαν οι σύντροφοι στα βασανιστήρια, μετά τις συλλήψεις του Φλεβάρη 1974».

Μετά την κατάρρευση της δικτατορίας, αναδείχτηκε μέλος του ΚΣ της ΚΝΕ και ανέλαβε διάφορες οργανωτικές χρεώσεις. Τον Φλεβάρη του 1975 πέρασε αποκλειστικά στη δουλειά του Κόμματος. Στο 10ο Συνέδριο του ΚΚΕ (1978) εκλέχτηκε αναπληρωματικό μέλος της ΚΕ, ενώ ταυτόχρονα ήταν μέλος του Γραφείου της Νομαρχιακής Επιτροπής Δυτικής Αττικής και Γραμματέας της ΚΟ Ελευσίνας. Στο 11ο Συνέδριο (1982) επανεκλέχτηκε αναπληρωματικό μέλος της ΚΕ, ανέλαβε Γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής Λέσβου - Λήμνου και εγκαταστάθηκε στη Μυτιλήνη.

Στο 12ο Συνέδριο (1987) εκλέχτηκε τακτικό μέλος της ΚΕ με ευθύνη την καθοδήγηση Κομματικών Οργανώσεων. Η πρωτοπόρα, αταλάντευτα επαναστατική στάση του εκφράστηκε σε όλη την κρίσιμη περίοδο, πριν και κατά την Ευρεία Ολομέλεια της ΚΕ τον Ιούνη του 1990. Σε καιρούς επικράτησης της αντεπανάστασης και πισωγυρίσματος του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος, ο σύντροφος Μάκης υπερασπίστηκε μαχητικά τον επαναστατικό χαρακτήρα του Κόμματος, πρωτοστατώντας στην αντιπαράθεση με τις οπορτουνιστικές δυνάμεις. Ηταν από τα στελέχη που ξεχώρισαν στην ιδεολογικοπολιτική πάλη κατά τη διάρκεια του 13ου Συνεδρίου κρίσης του Κόμματος (1991).

Με πάθος και επιχειρήματα για την υπεράσπιση του επαναστατικού χαρακτήρα του ΚΚΕ

Με πάθος αλλά κυρίως με επιχειρήματα πολέμησε τον οπορτουνισμό που στο όνομα της ανανέωσης επιχειρούσε τη «μετατροπή του ΚΚΕ σε κάτι άλλο», όπως είπε, επιδιώκοντας να καταργήσουν τον κομμουνιστικό του χαρακτήρα, ακολουθώντας την τύχη του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος.

Είναι χαρακτηριστικό και διαχρονικής σημασίας το εξής απόσπασμα από την ομιλία του:

«Οσο για το ότι δεν θέλουμε ν' αλλάξει τίποτα, προφανώς πρόκειται για αβάσιμη διαπίστωση. Οσοι αντιλαμβανόμαστε τον μαρξισμό - λενινισμό σαν θεωρία διαρκώς εξελισσόμενη, αντανάκλαση της συνεχώς μεταβαλλόμενης αντικειμενικής πραγματικότητας, δεν μπορεί παρά να είμαστε από φύση ανανεωτές.

Σ' εκείνο που αντιστεκόμαστε, δεν είναι ο εμπλουτισμός της με τα νέα δεδομένα της επιστήμης και της επαναστατικής (θετικής και αρνητικής) παγκόσμιας εμπειρίας, αλλά η κατάργηση των βασικών της αρχών. Με στήριγμα αυτές τις αρχές εκφράζω τη γνώμη ότι πρέπει όλοι να συμβάλουμε προκειμένου, μέσα από μια σκληρή πορεία, τώρα και μετά το Συνέδριο, το ΚΚΕ να οικοδομήσει την ενότητά του, που θα είναι ιδεολογική, πολιτική και οργανωτική ενότητα, για να είναι πραγματικά στέρεα».

Στο 13ο Συνέδριο επανεκλέχτηκε μέλος της ΚΕ και στη Γραμματεία της ΚΕ, με χρέωση τις ΚΟ Ανατολικής και Δυτικής Πελοποννήσου. Ηταν το ίδιο μαχητικός στη σκληρή διαπάλη με τον οπορτουνισμό μέσα στην ίδια την ΚΕ, από το 13ο Συνέδριο μέχρι την οριστική ρήξη με την οπορτουνιστική ομάδα και την αποχώρησή της από την ΚΕ και το Κόμμα. Μετά την αποχώρηση των οπορτουνιστών έδωσε τη μάχη, κυρίως μέσω της εφημερίδας της ΚΕ «Ριζοσπάστης», ως υπεύθυνος του πολιτικού ρεπορτάζ. Αποφασιστική ήταν η συμβολή του στη δύσκολη πορεία ιδεολογικής, πολιτικής και οργανωτικής επαναστατικής ανασυγκρότησης του Κόμματος που ακολούθησε μετά το 14ο Συνέδριο, με την ευθύνη του μέλους του ΠΓ της ΚΕ.

Παρά την ιδεολογική - πολιτική συμβολή του, ο ίδιος έλεγχε αυτοκριτικά το μερίδιο ευθύνης του στην κρίση του Κόμματος. Με την ομιλία του στο 14ο Συνέδριο καταλόγιζε στον εαυτό του, ως μέλος της ΚΕ, ευθύνη, γιατί αποδέχτηκε την πρόταση αντικατάστασης του σ. Φλωράκη, ΓΓ της ΚΕ, από τον Γρ, Φαράκο, γιατί αποδέχτηκε τη σύνθεση της Επιτροπής Θέσεων για το 13ο Συνέδριο, ενώ - όπως χαρακτηριστικά έγραψε - γνώριζε «τι καπνό φούμαραν». Καταλόγιζε ευθύνη στον εαυτό του γιατί δεν είδε έγκαιρα ότι πίσω από «τον "αριστεροδεξιό" οπορτουνισμό της ομάδας Γράψα, είχε οχυρωθεί ο δεξιός οπορτουνισμός, που είχε επικεφαλής τον Γρ. Φαράκο».

Και μιας και είναι μπροστά μας η εκπόνηση της Ιστορίας του Κόμματός μας για την περίοδο 1974 - 1991, αξίζει να μεταφέρουμε αυτούσια τα λόγια του σ. Μάκη:

«Η μάχη ενάντια σ' αυτήν την ομάδα μάς απέσπασε όλη την προσοχή από την άλλη ομάδα. Αποδείχνοντας έτσι ότι η επαγρύπνηση δεν ήταν αναπτυγμένη στον απαιτούμενο βαθμό. Και λέω αριστεροδεξιό οπορτουνισμό, γιατί και οι δύο, ενώ στα λόγια είχαν διαφορετική πολιτική κατεύθυνση, στην οργανωτική λειτουργία ταυτιζόντουσαν απόλυτα. Ηταν και οι δύο υπέρ της κατάργησης ουσιαστικά του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Τον τσαλαπάτησαν έμπρακτα εξάλλου, κάνοντας μια μακρόχρονη μεθοδική φραξιονιστική δουλειά.

Στη σύγκρουση με τον δεξιό αναθεωρητισμό, ενάντια στη σοσιαλδημοκρατικοποίηση του ΚΚΕ, υπερίσχυσε η αντίληψη που ήθελε και θέλει την αυτοτελή ύπαρξη του ΚΚΕ, τη διατήρησή του σαν κόμμα επαναστατικό. Η αντίληψη που πάλευε για την ιδεολογική - πολιτική - οργανωτική ενότητα του Κόμματος».

Από το 15ο Συνέδριο έως και το τελευταίο, το 20ό, επανεκλέγεται στην Κεντρική Επιτροπή αναλαμβάνοντας μεταξύ άλλων χρεώσεις όπως υπεύθυνος στο Γραφείο Τύπου και υπεύθυνος στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ. Ως υπεύθυνος του Γραφείου Τύπου της ΚΕ απέδειξε ότι ήταν άτρωτος στις πιέσεις και στους μηχανισμούς του συστήματος κι αυτό συχνά προκάλεσε τη στοχοποίησή του σ' εκείνους τους δύσκολους καιρούς.

Ωστόσο, σοβαροί πολιτικοί αντίπαλοι αυτού του χώρου, με την ανακοίνωση του θανάτου του, έκαναν δηλώσεις για το ήθος, την ειλικρίνεια και τη συνεισφορά του στη συνεπή εφαρμογή όσων αποφασίζονταν στις διακομματικές εκλογικές επιτροπές.

Ωριμο, ατσαλωμένο και ιδεολογικά - πολιτικά ανεπτυγμένο στέλεχος

Αναμφίβολα σημαντική ήταν η συμβολή του σ. Μάκη στην επεξεργασία της επαναστατικής στρατηγικής του Κόμματος και στη μαχητική υπεράσπιση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης μαζί με την εξαγωγή των αναγκαίων συμπερασμάτων μετά την ανατροπή του σοσιαλισμού. Ως υπεύθυνος του Τμήματος Ιστορίας, αφοσιώθηκε στη μελέτη και τη συγγραφή της Ιστορίας του Κόμματος, ιδιαίτερα της έκδοσης των Δοκιμίων Ιστορίας του ΚΚΕ.

Από τη νεανική του ηλικία έως το τέλος, τον σ. Μάκη χαρακτήριζε η ικανότητα να συνδυάζει τη διανοητική με την πρακτική - οργανωτική εργασία, ικανότητα αναπτυγμένη στις κοινωνικές συνθήκες που έζησε, στην ανάγκη να δουλέψει από μικρός, αλλά και στις διαδοχικά διαφορετικές χρεώσεις του στο Κόμμα που κάλυψαν σχεδόν όλο το φάσμα, με εξαίρεση τη συνδικαλιστική χρέωση.

Διαμορφώθηκε σε ώριμο, ατσαλωμένο και ιδεολογικά - πολιτικά αναπτυγμένο στέλεχος του Κόμματος, που με ευθύτητα υπερασπιζόταν τη γνώμη του μέσα στα πλαίσια των αρχών λειτουργίας του Κόμματος.

Ιδιαίτερο χάρισμα του σ. Μάκη ήταν η πολύ καλή γνώση της ελληνικής γλώσσας - άλλωστε αυτό φαίνεται στα γραπτά του, στη σαφήνεια και λιτότητα του προφορικού πολιτικού του λόγου. Ισως και γι' αυτό στελέχη της ΚΝΕ αλλά και του Κόμματος «κρέμονταν από τα χείλη του», όπως είπαν χαρακτηριστικά. Ηταν εξοικειωμένος με όλες τις μορφές της λογοτεχνίας, την πεζογραφία, αλλά και την ποίηση, κάτι που ίσως δεν είναι τόσο γνωστό.

Προφανώς συνέβαλαν και οι σπουδές του στη Νομική Σχολή, παρόλο που δεν κατέληξαν στην απόκτηση πτυχίου. Ωστόσο, δεν θεωρούσε ούτε την κομματική δράση του ούτε τις οικονομικές δυσκολίες ως βασική αιτία που δεν πήρε το πτυχίο. Αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Μπορούσα, αν και ήμουν από το 1974 επαγγελματικό στέλεχος, να είχα τελειώσει. Οχι γιατί είχα σκοπό να δικηγορήσω. Ούτε μου άρεσε αυτό το επάγγελμα ούτε είχα τέτοιες βλέψεις. Ετσι κι αλλιώς ήθελα να γίνω δημοσιογράφος. Ομως έπρεπε να τελειώσω, περισσότερο για λόγους ηθικής ικανοποίησης - και όχι μόνο δικής μου. Δεν το έκανα, από μια στραβή αντίληψη. Και το φέρω βαρέως...».

Η αυστηρή πολιτική φυσιογνωμία του και ο πολύ αιχμηρός πολιτικός του λόγος συχνά εμπόδιζαν ακόμη και κοντινούς συνεργάτες του στο Κόμμα να αντιληφθούν το μεγάλο εύρος ευαισθησιών και ενδιαφερόντων του. Σε αυτά τα ενδιαφέροντα ήταν και ένα ακόμη ανεκπλήρωτο, η μελέτη της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας.

Δεν έγραψε μόνο Ιστορία, μα πέρασε στην Ιστορία του ΚΚΕ

Ο σ. Μάκης, πριν από 20 χρόνια, τον Ιούλη του 2000, εκτίμησε για το μελλοντικό τέλος της ζωής του:

«Τώρα, που γράφω τούτο το βιογραφικό σημείωμα, συμπλήρωσα 31 χρόνια οργανωμένης δράσης, απ' αυτά 27 ως μέλος του ΚΚΕ. Και είμαι βέβαιος ότι σ' αυτό το κόμμα θα με βρει και ο θάνατος. Απ' αυτή την άποψη θεωρώ ότι δεν υπήρχε κάτι καλύτερο που θα μπορούσα να κάνω στη ζωή μου. Αρα είναι φυσικό να αισθάνομαι ευτυχής και περήφανος. Σ' αυτά τα χρόνια δεν θυμάμαι να ξημέρωσε μέρα, που να είχα στο νου μου πρώτα κάτι άλλο και όχι το Κόμμα».

Σύντροφε Μάκη,

Με τα χρόνια που ακολούθησαν, ξεπέρασες τα 50 χρόνια κομματικής δράσης και τα 30 συνεχή χρόνια ως μέλος της ΚΕ.

Πώς είδε αυτή σου την πορεία το νεότερο μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ, ο σ. Στρατής; Εγραψε τα εξής λόγια για σένα:

«Χωρίς εισαγωγή.

Ετσι έγραφες, έτσι δρούσες.

Κατευθείαν στην ουσία, στο στόχο, στο συμπέρασμα

στην αλήθεια.

Είτε καθοδηγούσες κάποια Οργάνωση του Κόμματος,

είτε έγραφες κάποια ανακοίνωση του Γραφείου Τύπου ή κάποιο άρθρο στον "Ριζοσπάστη".

Ακόμα περισσότερο, όταν έγραφες για την Ιστορία του Κόμματος,

αναζητώντας πηγές και απαντήσεις.

Χωρίς εισαγωγή.

Μα με χιούμορ, με όρεξη

με ενδιαφέρον για τη γνώμη των συντρόφων - την οποία πάντα ζητούσες,

με έγνοια για τους νεότερους.

Αυστηρός και λιτός - μα τόσο πληθωρικός

στη γνώση, στην κουβέντα, στο καλαμπούρι.

Σίγουρα, δίχως περικοκλάδες και φτιασίδια.

Μέσα στη δουλειά, με πολλή δουλειά

- γιατί η μέρα πέρασε και ο μήνας βγήκε.

Χωρίς εισαγωγή.

Μ' έναν "επίλογο" που θα κρατήσουμε φυλαχτό και οδηγό στη δράση μας».

Κι αυτός ο επίλογος βρίσκεται στο βιογραφικό σου, που δυστυχώς δεν πρόλαβες να το συμπληρώσεις.

Εγραψες:

«Ως το πιο σημαντικό που μου έδωσε το Κόμμα, θεωρώ ότι με βοήθησε αφάνταστα να ξεκολλήσω απόλυτα από τούτο το άθλιο σύστημα, τον καπιταλισμό που ζούμε. Και πιστεύω ότι όσον αφορά τη γενική τάση της ζωής, δεν έχουμε τίποτα άλλο να μάθουμε. Τα μάθαμε όλα στο Κόμμα. Μας μένει μόνο να υλοποιήσουμε το όραμα που θα την κάνει καλύτερη».

Γι' αυτήν τη ζωή αγωνίστηκες, μπόρεσες μαζί με την συντρόφισσά σου στη ζωή και στο Κόμμα, Κατερίνα, να μεταλαμπαδεύσεις το κομμουνιστικό ιδανικό στα παιδιά σου Νίκο και Ελένη, ευτύχησες να τους ζεις και ως συντρόφους στο Κόμμα.

Η ΚΕ εκφράζει τα πιο θερμά συλλυπητήρια στη συντρόφισσα Κατερίνα, στους συντρόφους μας Νίκο και Ελένη, στα εγγόνια σου που θα σ' έχουν στην καρδιά και στη μνήμη τους με περηφάνια, στους άλλους συγγενείς και οικείους σου.

Σύντροφε Μάκη, δεν έγραψες μόνο Ιστορία, πέρασες στην Ιστορία του ΚΚΕ. Θα σε θυμόμαστε ως επαναστατική ηρεμία και επαναστατική καταιγίδα μαζί, θα μείνεις αθάνατος στην Ιστορία του ΚΚΕ και της ταξικής πάλης στην Ελλάδα.